như đã bị phá huỷ mất, và có thể nói được rằng mọi quy luật về sự tương
đồng về luân lí đã bị xoá sổ.
Giữa chúng ta, vẫn còn bắt gặp những người Ki Tô hữu đầy nhiệt thành,
trong tâm hồn vẫn ưa nuôi dưỡng những chân lí thuộc về một kiếp sống
khác. Không nghi ngờ gì, những con người này rồi sẽ đứng lên ủng hộ nền
tự do của con người, nguồn suối của mọi tầm cao đạo đức. Đạo Ki Tô, cái
tôn giáo đã làm cho mọi con người bình đẳng trước Chúa, sẽ không chống
đối việc mọi công dân bình đẳng trước luật pháp. Nhưng, do những sự kiện
kì cục hội lại được với nhau, tôn giáo có lúc nhất thời tham gia vào với các
thế lực đã bị nền dân trị lật đổ, và có nhiều khi tôn giáo đứng ra đẩy lùi sự
bình đẳng nó vốn yêu dấu và phỉ nhổ sự tự do như phỉ nhô một kẻ thù, trong
khi nếu nắm lấy bàn tay của Tự do thì Tôn giáo ắt đã có thể ban phép thánh
cho các nỗ lực tự do ấy.
Bên cạnh những con người có tín ngưỡng đó, tôi thấy có những người mắt
ngoảnh về mặt đất chứ không hướng lên trời. Là những chiến sĩ của Tự do,
không chỉ vì họ thấy ở đó nguồn cội của những đức tính cao quý, mà vì họ
còn thấy ở đó nguồn cội của mọi điều tốt lành lớn lao, họ thành thật bảo đảm
dựng xây cơ đồ của mình và giúp con người được nếm các thành tựu tốt đẹp
họ thực hiện: tôi hiểu rằng những người này sẽ vội vã kêu gọi Tôn giáo
đứng ra trợ giúp, vì họ biết rằng họ không thể tạo dựng triều đại của tự do
mà lại thiếu triều đại của những tập tục, cũng chẳng thể xây dựng tập tục mà
lại thiếu niềm tin. Nhưng họ lại bắt gặp tôn giáo trong hàng ngũ kẻ thù của
mình. Và thế là quá đủ: có những người trong bọn họ tiến công tôn giáo, còn
những người khác thì không dám bênh vực tôn giáo.
Trải những thế kỉ qua, đã từng thấy có những tâm hồn hèn hạ và vụ lợi
chủ trương chế độ nô lệ, trong khi những trái tim độc lập và quảng đại lại
đấu tranh vô vọng để cứu vớt nền tự do của con người. Nhưng ngày nay ta
cũng thường gặp những con người bản chất cao quý và kiêu hãnh có những
quan điểm trực tiếp chống lại thị hiếu của họ, và họ tán dương tinh thần nô
lệ cùng thói ti tiện mà không khi nào chịu thừa nhận các điều kiện ấy nơi
chính mình. Ngược lại, có những người khác thì nói về tự do như thể họ có
