Ta có thể dễ dàng nhận ra rằng, trong một xã hội tổ chức theo cách thức
này, đầu óc con người chẳng nghĩ ngợi gì cứ thế mà đi tới chỗ coi nhẹ lí
thuyết, và nó còn cảm thấy bị đẩy vô cùng mạnh về phía ứng dụng, hoặc ít
ra thì cũng về phía cái bộ phận lí thuyết cần thiết cho những ai làm công
việc ứng dụng.
Một khuynh hướng mang tính chất bản năng vẫn nâng con người ấy về
phía những miền trí tuệ cao, nhưng thật vô vọng, lợi ích vẫn đưa người ấy
trở về với những vùng trung bình. Ở nơi đó anh ta triển khai sức lực và các
hoạt động hăm hở ngấm ngầm của mình, rồi ấp ủ để cho ra đời những
chuyện diệu kì. Chính những người Mĩ đó, những người chưa từng khám
phá ra một định luật nào trong các định luật cơ học, chính họ lại đã đưa được
vào sử dụng trong ngành hàng hải một loại máy mới làm thay đổi diện mạo
thế giới.
Dĩ nhiên tôi đâu dám nói rằng các quốc gia dân trị thời nay rồi sẽ phải
nhìn thấy những luồng ánh sáng siêu nghiệm của tinh thần con người tắt dần
đi, cũng không dám nói rằng họ chớ nên thắp lại những luồng sáng mới
trong lòng xứ sở dân chủ của mình. Vào thời đại chúng ta bây giờ, và đứng
giữa vô vàn dân tộc đầu óc sáng suốt bị nhiệt tình công nghệ làm cho không
lúc nào được yên ổn, ta thấy rất rõ những mối liên hệ giữa các dân tộc đó
với các bộ phận khác nhau của khoa học. Và ngay cả sự thích thú làm công
việc thực hành, nếu đó là theo cách thực hành có đầu óc, thì phải khiến được
con người không bao giờ coi nhẹ lí thuyết. Giữa vô vàn thử nghiệm ứng
dụng, trong vô vàn thí nghiệm lặp đi lặp lại hàng ngày, hầu như không thể
có chuyện lúc nào đó lại không xuất hiện những định luật rất tổng quát. Đến
độ là, tuy hiếm những nhà phát minh vĩ đại, nhưng lại có được vô vàn điều
phát minh to tát.
Tôi vẫn tin tưởng vào những “nghiệp” khoa học bậc cao. Nếu nền dân trị
không khiến được con người làm khoa học vì khoa học, thì mặt khác nền
dân trị lại làm gia tăng đến vô cùng số lượng những người làm khoa học.
Làm sao lại không tin được rằng, giữa vô số con người đó, thỉnh thoảng lại
không nảy sinh ra một vài thiên tài lí thuyết trong lòng chỉ bùng cháy mỗi
