Điều có thật này được chứng thực dễ dàng qua quan sát. Người dân ở các
quốc gia quý tộc trị thô tục hơn bất cứ nơi nào khác, và ở các thành phố giàu
sang thì thô tục hơn ở miền quê.
Ở những nơi đó, khi có sự gặp gỡ giữa những con người quá mạnh và quá
giàu, những con người quá yếu và quá nghèo cảm thấy bị thân phận nghèo
hèn hành hạ họ. Không tìm ra cách nào để lấy lại quyền bình đẳng, họ hoàn
toàn tuyệt vọng buông mình xuống dưới tầm phẩm giá con người.
Ta không thấy có cái hệ quả buồn lòng này của sự đối nghịch các điều
kiện trong đời sống hoang dã: người Anh điêng nước Mĩ, tất cả đều dốt nát
và nghèo nàn, song tất cả đều bình đẳng và tự do.
Khi người Âu châu tới đây, người bản địa Bắc Mĩ chưa từng biết cái giá
của giàu sang và họ dửng dưng trước hạnh phúc của người văn minh nhờ
giàu sang mà có. Thế nhưng ta không thấy ở họ có tính thô tục. Ngược lại,
trong cung cách sống của họ, có một sự dè dặt như đã thành thói quen và
một thứ lịch sự quý tộc.
Hiền lành và mến khách trong hoà bình, tàn nhẫn trong chiến trận, tàn
nhẫn vượt khỏi các giới hạn hung bạo con người từng có, người Anh điêng
vẫn có thể nhịn đói để cứu giúp người xa lạ ban đêm tới gõ cửa ngôi lều của
họ, và chính bàn tay họ có thể xé chân xé tay vốn đang run rẩy của kẻ tù
binh. Những nước cộng hoà nổi tiếng thời cổ chưa từng được chiêm ngưỡng
lòng dũng cảm vững mạnh hơn, những tâm hồn kiêu hãnh hơn, cái lòng thiết
tha sự độc lập đến mức cố chấp hơn những gì đang được các cánh rừng
hoang dại nơi Tân thế giới che giấu
. Họ chẳng có mấy ấn tượng đối với
người châu Âu cặp bến bờ xứ sở Bắc Mĩ. Sự có mặt của người châu Âu
chẳng làm họ khát khao cũng chẳng gây sợ hãi. Có gì mà phải xung đột với
những con người như thế? Người Anh điêng biết cách sống mà chẳng có
nhu cầu, đau mà không kêu, và chết mà vẫn hát
. Giống như mọi thành
viên khác của đại gia đình loài người, những con người hoang dã đó cũng tin
vào sự tồn tại một thế giới tốt đẹp hơn và sùng bái Chúa sáng thế dưới nhiều
tên gọi khác nhau. Các quan niệm của họ về các chân lí trí tuệ lớn nói chung
đều giản dị và triết lí. (Xem D)
