toàn cho cuộc đời, nhưng con người ấy cũng không còn tự nguyện chạy đuổi
theo những xúc cảm mãnh liệt và đỏng đảnh khiến cuộc đời anh ta bị quấy
nhiễu và ngắn ngủi đi.
Tôi biết rằng tất cả những gì nói ra trên đây chỉ hoàn toàn đúng với nước
Mĩ, và bây giờ thì nói chung là có khả năng mở rộng sang châu Âu.
Kể từ nửa thế kỉ nay, khi mà luật pháp và thói quen, bằng một năng lượng
chưa từng thấy, đã thúc giục vô số quốc gia châu Âu đi tới nền dân chủ, ở
các dân tộc đó ta chỉ còn thấy những mối quan hệ giữa đàn ông và đàn bà
thể hiện ra đúng mực hơn và trinh trắng hơn. Tại vài nơi cũng có xảy ra đôi
ba điều ngược lại. Một vài tầng lớp xã hội trở nên có nền nếp hơn, trong khi
đạo đức chung có vẻ như lỏng lẻo đi nhiều. Tôi không sợ nêu ra nhận xét đó,
bởi vì tôi không thấy an tâm khi tán tụng người đương thời bằng việc thà
rằng nói xấu về họ.
Cảnh tượng đó có thể làm chúng ta không vui, song chẳng có gì làm ta
ngạc nhiên hết.
Cái ảnh hưởng của một trạng thái xã hội mang tính dân chủ có thể tác
động thích hợp tới sự đúng đắn của các thói quen là một trong những sự kiện
chỉ có thể lộ diện dần dần trong thời gian lâu dài. Nếu như quyền bình đẳng
là thuận cho những tập tục tốt đẹp, thì rất bi đát lại là cái lao động xã hội đã
tạo điều kiện để có được sự bình đẳng đó.
Trong năm chục năm đổi thay vừa qua của nước Pháp, chúng ta hiếm khi
có được sự tự do mà chỉ có cái lộn xộn. Giữa những hỗn độn tràn lan của
những tư tưởng và giữa sự lung lay tổng thể của các quan điểm và ý kiến,
giữa sự hoà trộn đầu Ngô mình Sở của công bằng và bất công, của thật và
giả, của quyền trên giấy và hành động thực, đức hạnh chung của mọi người
trở nên không chắc chắn nữa và đạo đức riêng tư thì lại trở nên chao đảo.
Nhưng mọi cuộc cách mạng, bất kể mục tiêu ra sao và do những ai tiến
hành, mới đầu bao giờ cũng tạo ra những tác động tương tự như thế. Những
gì cuối cùng sẽ khiến cho tập tục được thắt chặt lại, thì chính những thứ đó
lại bắt đầu bằng việc làm cho tập tục lỏng lẻo đi.
