Vả chăng, lòng trung thành với thủ lĩnh chính trị là một tình cảm mà tất cả
các thành viên của tầng lớp quý tộc đều ngày ngày nhận ra ở đó một cái giá,
vì tất cả bọn họ đều lần lượt vừa là quân vương vừa là bầy tôi, anh nào cũng
có nhiệm vụ phải chỉ huy lẫn nhiệm vụ phục tùng.
Trung thành với quân vương của mình, khi cần thì hi sinh cho ông ta, chia
sẻ vận may và vận xấu với ông ta, giúp ông ta gây dựng cơ nghiệp bằng bất
kể giá nào, đó là những quy định đầu tiên của con người phong kiến về mặt
chính trị. Sự phản bội của bầy tôi bị dư luận kết án đặc biệt mạnh mẽ. Người
ta đặt ra một cái tên hết sức nhục mạ cho sự bội phản đó, félonie (nghịch tặc,
phản thần).
Ngược lại trong thời Trung cổ người ta tìm thấy không nhiều vết tích của
một sự đam mê từng tạo ra sức sống cho các xã hội cổ đại. Tôi muốn nói tới
chủ nghĩa yêu nước. Bản thân từ chủ nghĩa yêu nước (patriotisme – ND
thêm) cũng chẳng xưa cũ trong ngôn ngữ Pháp của chúng ta
.
Các thiết chế phong kiến làm cho chẳng ai nhìn thấy đâu là khái niệm tổ
quốc cả; chúng làm cho tình yêu đối với tổ quốc bớt tính chất tất yếu đi.
Chúng khiến ta quên bẵng quốc gia dân tộc để chỉ còn nghĩ đến chuyện đam
mê một con người. Vì thế mà ta thấy cái khái niệm danh dự kiểu phong kiến
chưa từng khi nào trở thành một bộ luật chặt chẽ buộc con người trung thành
với đất nước hết.
Không phải là vì trong trái tim cha ông chúng ta chẳng khi nào tồn tại một
tình yêu tổ quốc; song nó chỉ là một thứ bản năng yếu ớt và mù mờ, khái
niệm đó chỉ trở nên sáng sủa hơn và mạnh mẽ hơn chừng nào người ta thủ
tiêu được các giai cấp và tập trung hoá được chính quyền.
Điều này thấy khá rõ qua những cách thức các dân tộc châu Âu phán xét
những sự kiện khác nhau trong lịch sử của họ, tuỳ theo các thế hệ nào đứng
ra phán xét. Cái điều chủ yếu làm mất danh dự một vị tướng thời dòng họ
Bourbon trước mắt người đương thời, ấy là chuyện ông ta dùng vũ khí
chống lại đức vua của mình; cái điều, khiến ông ta còn mất danh dự hơn nữa
trước con mắt chúng ta ngày nay, ấy là việc ông ta đã chiến đấu chống lại
