họ đến các cuộc cách mạng, thậm chí lại cách li họ với cách mạng. Được thả
cho sức sống riêng của bản thân mình, các quốc gia dân chủ chẳng dễ dàng
lao vào những cuộc đại phiêu lưu; họ chỉ bị tình cờ lôi cuốn vào các cuộc
cách mạng mà thôi, đôi khi họ bị sống trong cách mạng nhưng họ không tiến
hành cách mạng. Và tôi xin được nói thêm, một khi tạo ra được cái đầu óc
sáng láng và đã có được trải nghiệm, thì các dân tộc đó không để cho những
cuộc cách mạng đó diễn ra đâu.
Tôi biết rằng, về vấn đề này, bản thân các thiết chế công cộng có rất nhiều
thế mạnh; chúng có thể tạo thuận lợi hoặc có thể kiềm chế những bản năng
nảy sinh từ trạng thái xã hội. Vì thế mà, tôi xin nhắc lại, tôi không nghĩ rằng
nhờ các thiết chế đó mà các dân tộc tránh được các cuộc cách mạng, chỉ vì
trong lòng dân tộc đã có các điều kiện bình đẳng; nhưng tôi lại tin rằng, bất
kể là đã có được các thiết chế của một dân tộc như thế, các cuộc đại cách
mạng ở đó nếu có thì đều luôn luôn kém bạo liệt và chúng cũng hiếm xảy ra
chứ không như ta vẫn nghĩ; và tôi dễ dàng nhận thấy một trạng thái chính trị
như thế mà lại được kết hợp với quyền bình đẳng, hẳn sẽ làm cho xã hội ổn
định hơn như chưa từng khi nào thấy có ở các quốc gia phương Tây.
Những gì tôi vừa trình bày đối với các sự kiện cụ thể cũng có thể áp dụng
được từng phần vào lĩnh vực tư tưởng.
Có hai điều làm ta ngạc nhiên ở Hoa Kì: tính chất đại lưu động của phần
lớn các hành động do con người thực hiện và sự cố định đặc biệt của những
nguyên lí nhất định. Con người thì không ngừng cựa quậy phá phách, trong
khi tư tưởng của con người lại như thể vẫn đứng im phăng phắc.
Một khi có một quan niệm nào đó được loang đi trên đất Mĩ và bám rễ
vào đó, ta sẽ thấy là chẳng có thứ quyền lực nào trên trái đất này đủ sức bẩy
được nó đi. Ở Hoa Kì, những học thuyết tổng quát về tôn giáo, triết học, đạo
đức, và ngay cả về chính trị, đều không thay đổi, hoặc ít ra là nếu chúng có
thay đổi thì cũng là sau khi có những công trình kín đáo và thường không ai
nhận ra; ngay cả những định kiến thô lậu nhất cũng chỉ bị xoá bỏ một cách
chậm chạp không sao hiểu nổi giữa vô vàn những va chạm lặp đi lặp lại giữa
các sự vật và giữa mọi con người.
