chỉ làm cho nguy cơ đó tạm treo lại đó thôi, và khi đã hết chiến tranh thì
nguy cơ đó quay trở lại còn khủng khiếp hơn nữa. Vì quân đội đã hết kiên
nhẫn chờ đợi hoà bình sau khi họ đã nếm mùi chiến tranh. Chiến tranh sẽ chỉ
là phương thuốc cho quốc gia nào luôn luôn thèm khát vinh quang mà thôi.
Tôi tiên báo rằng tất cả các ông tướng hiếu chiến nào rồi sẽ dấy quân
trong lòng các quốc gia dân chủ lớn sẽ thấy là họ dễ dàng dùng quân đội để
chiến thắng hơn là để cho đội quân ấy sống hoà bình sau chiến thắng, có hai
điều mà một quốc gia dân chủ luôn khó xử trí: phát động và kết thúc chiến
tranh.
Vả chăng, nếu như chiến tranh có những ưu thế đặc biệt đối với các quốc
gia dân chủ, thì một mặt khác, chiến tranh cũng khiến các quốc gia đó gặp
những mối nguy cơ nhất định mà các nền quý tộc trị không sợ gặp phải ở
cùng mức độ như họ. Tôi sẽ chỉ dẫn ra hai thí dụ thôi.
Nếu như chiến tranh thoả mãn quân đội, thì nó lại gây khó chịu và thường
khi gây tuyệt vọng cho cái đám đông vô vàn công dân với những đam mê
nho nhỏ mà ngày ngày họ đều cần có hoà bình thì mới thoả mãn được
chúng. Vậy là chiến tranh tạo ra nguy cơ đẻ ra dưới một dạng vẻ khác cái sự
lộn xộn mà lẽ ra nó phải biết mà ngăn chặn.
Không có cuộc chiến tranh lâu dài nào mà lại không gây nguy cơ cho nền
tự do tại một quốc gia dân chủ. Không phải chỉ vì cái nguy cơ sau mỗi chiến
thắng các vị tướng lĩnh thắng trận sẽ dùng sức mạnh chiếm lấy quyền lực
chính thống theo kiểu của Sylla và của César
. Nguy cơ thuộc kiểu khác
kia. Chiến tranh không phải khi nào cũng đem trao các quốc gia dân chủ cho
các chính quyền quân sự; nhưng chiến tranh không ngăn chặn được việc gia
tăng vô hạn độ quyền hạn của chính quyền dân sự tại các nước đó; chiến
tranh gần như ép buộc phải tập trung vào trong tay chính quyền việc điều
hành tất cả mọi con người và việc sử dụng tất cả mọi của cải vật chất. Nếu
chiến tranh không đột ngột dùng bạo lực mà dẫn thẳng tới chuyên chế thì
nhờ thói quen của con người nó cũng dẫn tới cảnh tồi tệ đó một cách êm ả.
Tất cả những ai tìm cách thủ tiêu tự do trong lòng một quốc gia dân chủ
cần phải biết rằng phương tiện chắc chắn nhất và ngắn nhất để đạt tới việc
