thời vẫn dân chủ, thì không thể không thấy bộc lộ rõ sự khác nhau vô cùng
lớn về năng lực trí tuệ của người nắm quyền và của từng thần dân. Chỉ một
điều đó là đủ để dễ dàng tập trung trong tay kẻ ấy mọi quyền hành. Sức
mạnh hành chính của Nhà nước không ngừng mở rộng, bởi vì chỉ có cái ông
“vua” ấy là đủ tài khéo cai trị mà thôi.
Dù có ít thông tuệ sáng láng đi nữa, song không thấy cảnh đó ở các quốc
gia quý tộc trị, bởi vì ở đó sự thông tuệ được phân phối khá đồng đều giữa
bậc quân vương và các công dân chủ chốt.
Vị pacha đang cai trị nước Ai Cập thời bây giờ đã nhận thấy rằng nước
ông gồm có những con người rất dốt nát và sàn sàn như nhau, và để cai trị
họ, vị pacha liền nẫng lấy cái khoa học và cái thông tuệ của châu Âu cho
riêng mình. Như vậy, sự thông tuệ đặc biệt của người cầm quyền một khi kết
hợp được với sự ngu dốt và yếu kém mang tính chất dân chủ của thần dân,
thì thế là đã đạt được điểm tột cùng của sự tập trung hoá rồi, và vị quân
vương có thể biến đất nước mình thành một công xưởng còn các cư dân là
công nhân lao động cho ông ta.
Tôi nghĩ rằng sự tập trung hoá triệt để quyền lực chính trị cuối cùng sẽ
làm cho xã hội khó chịu và do đó mà về lâu về dài thì làm suy yếu bản thân
chính quyền. Nhưng tôi cũng chẳng phản đối rằng một quyền lực xã hội tập
trung hoá lại không thể có những công trình lớn tại một thời điểm nào đó và
về một loại công việc nào đó. Điều này rất đúng trong trường hợp chiến
tranh, khi đó thành công là tuỳ thuộc nhiều hơn vào việc con người có tập
trung nhanh chóng tất cả nguồn lực vào một điểm nào đó, chứ không tuỳ
thuộc vào phạm vi to lớn của chính các nguồn lực ấy. Vì vậy, chính là trong
chiến tranh mà con người cảm nhận được cái ước vọng và lắm khi là cái nhu
cầu gia tăng những đặc quyền cho chính quyền trung ương. Tất cả các thiên
tài quân sự đều thích tập trung hoá, nó gia tăng sức lực cho họ, và tất cả các
thiên tài tập trung hoá đều ưa thích chiến tranh, là cái bắt buộc các dân tộc
phải xiết chặt mọi quyền hành vào trong tay Nhà nước. Vì vậy, cái khuynh
hướng “dân chủ”, mà lại cứ gia tăng không ngừng các đặc quyền cho Nhà
nước và thu hẹp các quyền của cá nhân là khuynh hướng diễn ra khá nhanh
