32
33
của ta”
(1)
; đến những sắc lệnh cải đổi thói tục của dân man theo thuần
phong của người Việt diễn ra liên tiếp dưới thời vua Minh Mạng, mà
một trong những nội dung quan trọng chính là việc hướng người man
đổi mặc quần áo của người Kinh Việt. Như năm 1829, vua Minh Mạng
xuống dụ ban tên họ cho các thủ lĩnh người man có đoạn viết: “Ôi sửa
đổi phong tục ắt phải dần dần, mà đấng vương giả dạy bảo nào có phân
biệt. Lần này bọn thổ ty ấy đã theo về phong hóa, mặc xiêm áo của ta,
nhưng nếu cứ để cho có tên mà không có họ, há phải là ý của trẫm coi mọi
người như nhau? [...] đời đời tuân phụng, để phân rõ họ hàng, theo luân
thường, đều đi đến đạo lớn, khiến ngày càng nhuốm gội Hoa phong.”
(2)
.
Năm 1834 người Thủy Xá sai sứ đến cống, vua Minh Mạng có lời dụ
rằng:“Thánh nhân dùng Hạ biến di, nên lấy lễ nghĩa dạy bảo, khiến dần
dần đổi thành thói Hoa Hạ. Bèn thưởng cho sứ thần ấy cả bộ áo mũ trước
kỳ hạn. Hôm trẫm ngự ở điện, đã chuẩn cho sứ thần ấy vào triều cống,
tận mắt thấy bọn họ áo mũ chỉnh tề, quỳ lạy thung dung, đều hợp lễ tiết,
trẫm rất lấy làm khen ngợi […] Lại thưởng cho chánh sứ lấy họ là Lĩnh,
vẫn dùng tên cũ là Duyên, phó sứ họ là Kiệu vẫn dùng tên cũ là Tài, ngõ
hầu biết được họ tên, ngày một nhuốm gội Hoa phong.”
(3)
Ông đồng thời
còn nói:“Thánh nhân dùng Hạ biến di, có thể đem lễ nghĩa ra dạy bảo thì
loài có mai vảy cũng có thể thay đổi mà biết mặc xiêm áo.”
(4)
Tháng 12
năm 1835, ông tiếp tục có lời dụ: “Đất man đã lệ thuộc bản đồ của ta từ
lâu, dân man cũng là con đỏ của ta, phải nên bảo ban dìu dắt, để ngày
một nhiễm theo Hán phong […] Phàm những thứ cần dùng đều phải học
tập Hán dân, chăm việc làm lụng. Đến như ngôn ngữ thì bảo họ dần dần
tập nói Hán âm. Ăn uống và áo quần cũng dạy cho dần dần theo Hán tục.
Ngoài ra, hễ có điều gì phải đổi bỏ thói hủ lậu mà làm cho giản tiện dễ
dàng thì cũng tùy cơ chỉ bảo. Thông cảm họ dẫu là man mọi, nhưng cũng
1. (Việt) Đại Việt Lam Sơn Chiêu Lăng bi. Dẫn theo Các thể văn chữ Hán Việt Nam. Tr.305. Nguyên văn: 盆
蠻硬化則命將耡其根州，山蠻擾邊則興師掃其巢穴。占城豬犬之種，罪惡冠盈，則駕龍舟，統六師
繫茶全之頸，夷荼盤之城，衣裳其人，郡縣其地
2. (Việt) Hội điển – Q.134 – Nhu viễn – Ban cấp sắc mệnh. Nguyên văn: 夫正俗必以其漸而王者有教無
類。此次該土司等既經服我衣裳之化。若聼其有名無姓，豈朕一視同仁之意者乎[…]世世遵奉以辨
族敦倫，偕之大道，俾知日染華風
3. (Việt) Hội điển – Q.133 – Nhu viễn – Tứ dữ thuộc quốc. Nguyên văn: 聖人以夏變夷，宜以禮義導之，
使日漸華俗。爰先期賞給該使臣冠服全副。本日朕御殿準該使臣朝貢，親見伊等冠服齊整，跪拜從
容，盡合禮節，朕心殊深嘉[…]賞正使姓嶺仍舊名緣，副使姓嶠仍舊名才，俾知姓名，日染華風
4. (Việt) Đại Nam thực lục - Chính biên - Đệ nhị kỷ - Q.132. Tr.36 (A.2772/ 27). Nguyên văn: 聖人用夏變
夷能以禮儀導之則鱗介可變而衣裳矣
phục của người dân các
nước phương Nam và các
sắc dân thiểu số đều bị coi
là quê kệch, thô thiển. Như
quan nhà Mạc là Dương
Văn An (1514 - 1591) nhận
xét vùng Tư Vinh (Huế):
“Có người nói tiếng Huế,
mặc váy Chàm, thói ấy rất
quê và thô thiển”, trong
khi dân vùng Ô châu có
cách ăn vận như Trung Hoa thì được coi là không có gì lạ thường
(1)
.
Ngô Thì Nhậm từng có lời thơ thể hiện niềm tự hào là bậc kỳ lão đất
Việt, vận áo mão chỉnh tề, thắt dây thao, đeo ngọc bội, rất văn minh,
rất “Hoa”. Ông viết:
“Mở mang có trước sau,
Đâu riêng Trung Quốc có…
May sinh ở nước Nam,
Đường hoàng thân áo mão,
Chớ bảo ta chẳng Hoa,
Việt Thường có kỳ lão.”
(2)
Đặc biệt, khác với các triều đại Lý - Trần coi Tam giáo đồng tôn mà
trong đó đạo Phật có vị thế áp đảo, các triều đại Lê - Nguyễn về sau với
các chính sách độc tôn Nho thuật đã có những cái nhìn khắt khe, khinh
thị đối với phong tục của các sắc dân phương Nam. Quan niệm Hoa Di
lúc này trở nên tiêu cực, và là một trong những nguyên nhân chính thúc
đẩy triều đình Lê, Nguyễn thực thi các chính sách “dùng Hạ biến di”. Kể
từ việc vua Lê Thánh Tông đánh Bồn Man, Chiêm Thành được mô tả:
“Bồn Man bướng nghe giáo hóa thì hạ lệnh cày xới gốc rễ của chúng, Sơn
Man quấy rối vùng biên thì cất quân quét sạch sào huyệt của chúng […]
bắt dân chúng mặc áo xiêm của ta, khiến đất chúng thành quận huyện
1. (Việt) Ô châu cận lục. Tr.252. Nguyên văn: 烏州人衣服較中華無異常[…]思榮或化語占裳，俗尤鄙俚
2. (Việt) Tuyển tập Ngô gia văn phái. Tập 1. Tr.614. Hoãn Nhĩ ngâm. Nguyên văn: 堂堂朱夫子，賢言甚
推透，盛稱西南番，文字多高手，必有開其先，不獨中國有[…]幸哉生南邦，儼然佩紳綬，勿謂我
不華，越裳有黃耉
1. Nguyễn Trãi (Bảo tàng Lịch sử Việt Nam); 2. Nguyễn
Quý Kính (Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam).
