224
225
làm bằng viền vàng. Mũ của quan từ
tứ phẩm trở xuống không dùng kim
tuyến, đổi dùng sợi tơ nhạt màu.
Viền lương được quy định tùy theo
phẩm cấp
(1)
. Dường như sử liệu thời
Lê - Nguyễn bỏ sót không đề cập đến
loại mũ này, song dựa vào pho tượng
Hoàng tử Lê Đình Tứ thờ tại chùa Bút
Tháp, chúng tôi ngờ rằng mũ Trung
Tĩnh từng hiện diện tại triều đình nhà
Lê, được áp dụng làm mũ Tiện phục
đối với một số vị vương công, đại thần
nào đó.
3.2. Bao Đính, Bát Tiên, Bức Cân 包頂、八仙、幅巾
Phạm Đình Hổ kể lại: “Ta thuở nhỏ
thấy các bậc tiền bối khi nhàn cư thường
đội Mã Vĩ Bao Đính
(Phạm Đình Hổ còn giải
thích: Mã Vĩ cân là mũ ống Mã Vĩ
(2)
)
, kiểu dáng
tròn, đỉnh phẳng, cao khoảng một thước,
cũng có người đội mũ Bát Tiên. Đối với
nhà sĩ thứ thì mũ Bát Tiên và Bức Cân là
Công phục. Mũ Bát Tiên làm bằng đoạn
màu huyền hoặc sa the, đỉnh phẳng,
trên may cánh hoa cúc mấy lớp đùm lên
nhau, quanh mũ gấp nếp như mũ Trúc
Quan thời cổ, dải dây buộc ngang trán,
buông phần thừa ra sau gáy và hai tai có
diềm rủ, đại để phỏng theo mũ Bao Đính mà làm thêm văn vẻ vậy. Bức
Cân dùng Phương Cân gấp lại mà thành, cụ thể xem Gia lễ
(tức Chu Tử gia
lễ)
.”
(3)
Ông còn nói: “Nước ta không có mũ Truy Bố, song Bao Đính cũng
1. (Trung) Trung Quốc y quan phục sức đại từ điển. Tr.52.
2. (Việt) Nhật dụng thường đàm. Tr.63.
3. (Việt) Vũ trung tùy bút - Quyển thượng - Quan lễ. Nguyên văn: 余少時見前輩燕居，常戴馬尾包頂，
其制圓而頂平，高一尺許，或戴八仙巾。士庶之家則八仙巾、幅巾皆公服也。八仙巾用玄緞或紗，
頂平，上裁菊辨數重相裹，周圍襞摺如古之竹冠，橫帶勒額，垂其末于腦後及兩耳有垂襜，蓋倣包
頂而加文也。幅巾製用方巾，折摺為之，詳見家禮
theo dạng thức mà làm bằng sa đen Nam, không làm hoa màu lòe loẹt
(1)
.
Chúng tôi cho rằng Yến Vĩ lục lăng chính là mũ Yến Vĩ.
Tóm lại, có thể thấy mũ Lương Cân và Yến Vĩ do tham tụng Nguyễn
Công Hãng chế tạo sau khi tham khảo quy chế của nhà Minh, trong đó
mũ Lương Cân tượng hình chữ Văn, có hai lá chẽ sang hai bên nên còn
được gọi là Trùng Diệp (lá kép), mũ Yến Vĩ tượng hình chữ Võ, chỉ có một
lá phía sau mũ tương tự hình đuôi én nên được gọi là Đơn Diệp (lá đơn),
thân mũ có dạng lục lăng. Chúng tôi cho rằng loại mũ Lương Cân có từ
thời Lê sơ mà vua Lê Thánh Tông từng cấm dân gian chế tạo cũng như
mũ Lương Cân đen áp dụng làm Triều phục cho hoàng tử, vương tử chưa
được phong tước, với loại mũ Lương Cân phỏng hình dạng chữ Văn do
Tham tụng Nguyễn Công Hãng chế ra là hai loại mũ khác nhau. Với cứ
liệu hiện có, chúng tôi chưa xác định được hình dáng cụ thể của các loại
mũ này, nên ở đây đành để lại dưới dạng tồn nghi, chờ khảo cứu về sau.
3. Tiện phục
Khác với trang phục dân gian, trang phục ngày thường của bá quan
vẫn có những quy chế áo mũ, vải vóc cụ thể nhằm khu biệt danh phận
tôn ti, trên dưới. Ngoài các loại mũ Bình Đính, Đinh Tự, Lương Cân, Yến
Vĩ vừa được coi là Thị phục, vừa được
dùng làm trang phục thường ngày,
quan lại quý tộc và nho sĩ thời Lê Trung
Hưng còn có các loại mũ Tiện phục như
Bao Đính, Bát Tiên, Bức Cân v.v.
3.1. Trung Tĩnh 忠靖冠
Theo quy chế của nhà Minh, mũ
Trung Tĩnh là loại mũ Tiện phục của các
chức quan đội khi nhàn hạ, không phải
vào triều. Loại mũ này có khung làm
bằng sợi sắt, bên ngoài bọc bằng the
đen, nhung đen, chóp mũ hơi vuông,
phần giữa hơi nhô, trán mũ sức các
viền lương, ép bằng sợi vàng, sau mũ
có hai cánh (gọi là nhị sơn), cũng được
1. (Việt) Loại chí - Lễ nghi chí - Bá quan chương phục chi chế. Nguyên văn: 北紗緞涼巾及燕尾六稜巾並
依樣制南黑紗無華彩
Mũ Trung Tĩnh (Tam tài đồ hội); Hoàng
tử Lê Đình Tứ chùa Bút Tháp (Bắc Ninh)
xõa tóc, đội mũ Trung Tĩnh.
Nguyễn Siêu (thế kỷ XVIII, Bảo tàng Mỹ
thuật Việt Nam); Bức Cân (Phục nguyên);
Song Si Yeol (Bảo tàng Cố cung Seoul).
Kỳ lão ở ngoại thành Hà Nội, năm
1920. (Ảnh: Albert Kahn).
