88
89
này quần tụ ở bờ sông Tô Lịch An Nam đến
hai ba nghìn đội”
(1)
. Phong khí hồn hậu chất
phác, tập tục mường mán đan xen ở đất kinh
kỳ, đến cuối thời Hồ vẫn được Nguyễn Phi
Khanh ghi lại bằng câu thơ: “Tràng An từ xưa
đã là đất đế vương […] Phong tục lẫn với Di
Lào, nhân dân như thời thái cổ.”
(2)
Cao Hùng
Trưng, tác giả An Nam chí nguyên cũng ghi
nhận: “Những nơi thành quách trọng yếu
tấp nập ở gần đáng để chiêm ngưỡng, phần
lớn phỏng theo kiểu cách Trung Hoa. Những
nơi biên phương làng xã thôn xóm ở xa vẫn
noi theo thói cũ, chưa thay đổi hết được.”
(3)
Như vậy, trang phục trong dân gian đương
thời hẳn rất đa dạng.
Tuy nhiên, xét riêng diện trang phục
người Việt sống trong đô thành, Chu Khứ Phi
cho biết: “Người nước ấy áo thâm, răng đen,
búi tóc chuy kế, đi đất, sang hèn đều như vậy.
Vua ngày thường cũng vậy, song cài trâm vàng, trên mặc áo Sam vàng, dưới
mặc thường tía. Những người còn lại, ngày thường trên thì vận áo Sam
đen cổ tròn bó sát, bốn vạt như áo Bối Tử, gọi là áo Tứ Điên; dưới thì vận
thường đen. Hoặc có kẻ cài trâm sắt, có kẻ đi dép da, tay cầm quạt lông hạc,
đầu đội nón hình ốc […] Đàn bà trắng trẻo, khác hẳn đàn ông. Thường đen
là phục sức quây bên ngoài của đàn ông.”
(4)
Mã Đoan Lâm tham khảo ghi
chép của Chu Khứ Phi, đồng thời chú thích: “Những người còn lại đều mặc
áo cổ tròn bốn vạt, áo Sam đen không thắt lưng, dưới áo Sam thắt thường
1. (Trung) Man thư - Q.4 - Danh loại đệ tứ. Nguyên văn: 茫蠻部落[…]樓居，無城郭。或漆齒。皆衣靑
布袴，藤蔑纏腰，紅繒布纏髻，出其餘垂後為飾。婦人披五色娑羅籠。孔雀巢人家樹上。象大如水
牛。土俗養象，以耕田，仍燒其糞[…]咸通三年（862）十二月二十一日，亦有此茫蠻，於安南蘇
歷江岸聚二三千人隊
2. Thơ văn Lý Trần. Tập 3. Tuyên chiếu bãi biệt Vận phó Nguyễn Viêm. Tr.447. Nguyên văn: 長安自昔帝
王州[…]俗雜夷牢民太古
3. (Trung) An Nam chí nguyên - Quyển 2 - Phong tục. Nguyên văn: 附近城郭衝要湊集之地有所瞻仰者多
效華風。其邊方鄉村里社遐遠之處尚循故態，未能盡革
4. (Trung) Lĩnh ngoại đại đáp. Tr.59-60. Nguyên văn: 其國人烏衣，黑齒，椎髻，徒跣，無貴賤皆然
[…]其餘平居，上衣則上緊蟠領皂衫，四裾如背子名曰四顛；下衣則皂裙也。或珥鐵簪，或曳皮
履，手執鶴羽扇，頭戴螺笠[…]其婦人乃皙白，異於男子。皂裙，男子之蓋飾也
đen, cài trâm bạc hoặc sắt, đi dép da,
cầm quạt lông hạc, đội nón ốc. Dép
da, dùng da làm đế, gia thêm trụ nhỏ,
lấy ngón chân kẹp lại mà đi. Quạt, tết
từ lông chim hạc, để tránh rắn. Nón
ốc, đan từ lạt trúc, hình dạng như con
ốc, trông tinh xảo nhất. Phụ nữ nhiều
người trắng trẻo, khác hẳn đàn ông,
thích mặc áo trực lĩnh màu lục thụng
tay, đều thắt bằng thường đen.”
(1)
Như vậy, cách ăn mặc ngày
thường của đàn ông thời Lý gồm
hai chiếc áo cổ tròn mặc lồng ghép.
Chiếc áo ngoài cùng xẻ bốn vạt, dưới lớp áo này được quây một dạng
xiêm màu đen, còn được gọi là thường, bên trong cùng là chiếc quần lụa
trắng, tương tự lối ăn mặc của quan dân thời Trần theo lời mô tả của Lê
Tắc. Chu Khứ Phi còn nhận xét, những người Việt “đi giày tất dạo chơi
phố phường trông không khác người nước ta
(tức người Tống)
”
(2)
. Triệu Nhữ
Thích, tác giả Chư Phiên chí (năm 1225) cũng có lời bình tương tự về
người Đại Việt rằng trang phục và ẩm thực khá giống Trung Quốc, song
khác biệt là nam nữ đều đi chân đất
(3)
. Ngoài ra, việc thường xuyên mang
theo quạt có thể coi là một trong những đặc điểm nổi bật của người Việt
trải từ thời Lý đến thời Nguyễn. Như năm 1621, Cristophoro Borri cũng
miêu tả người Việt Đàng Trong: “Cả đàn ông đàn bà đều ưa cầm quạt rất
giống như ở châu Âu. Họ cầm là cầm lấy lệ thôi.”
(4)
Đối với trang phục của nữ giới, qua miêu tả của Mã Đoan Lâm, phụ
nữ Đại Việt đều thích mặc áo trực lĩnh màu lục, thụng tay, đều thắt bằng
váy đen. Khái niệm áo trực lĩnh thường được hiểu là áo giao lĩnh, sở dĩ
gọi trực lĩnh (cổ thẳng) chủ yếu nhằm phân biệt với loại áo viên lĩnh (cổ
tròn). Thích danh định nghĩa: “Trực lĩnh, cổ áo chếch thẳng xuống, giao
1. (Trung) Văn hiến thông khảo. Nguyên văn: 餘皆服盤領四裾，皂衫不繫腰，衫下繫皂裙，珥銀鐵
簪，曳皮履，執鸛羽扇，戴螺笠。皮履，以皮為底，施小柱，以拇指夾之而行。扇編鸛羽以辟蛇。
螺笠，竹絲縷織，狀如田螺，最為工緻。婦人多皙，與男子絕異，好著綠寬袖直領，皆以皂裙束之
2. (Trung) Lĩnh ngoại đại đáp. Nguyên văn: 足加鞋襪，遊於衢路，與吾人無異
3. (Trung) Chư phiên chí - Giao Chỉ quốc. Nguyên văn: 服色飲食略與中國同，但男女皆跣足差異耳
4. Xứ Đàng Trong 1621. Tr.56.
Áo cổ tròn bốn vạt, bên trong
quây Thường đen, trong cùng
mặc quần là trắng. (Phục dựng);
Dép quai ngang thời Nguyễn (Kỹ
thuật của người An Nam).
Mệnh phụ Việt Nam thời Lê mặc áo trực lĩnh
màu lục. (Tạp chí Tử Cấm Thành); Phụ nữ
thời Lê mặc áo cổ tròn, dùng váy quây lại
bên ngoài. (Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam).
