90
91
nhau ở phía dưới.”
(1)
Vào thời Lê,
loại áo trực lĩnh hết sức phổ biến,
áp dụng cho cả đàn ông và đàn bà.
Năm 1744, nhà Lê sau khi đặt nha
môn Trấn phủ ở Thuận Hóa liền
xuống chỉ dụ buộc người xứ Đàng
Trong phải thay đổi y phục, quay
về tục lệ của miền Bắc; tờ dụ này
viết: “Y phục bản quốc vốn có chế
độ […] Những loại quần áo kiểu
người Khách thường mặc mà nay
vẫn thấy nên đổi theo thể chế của
nước nhà
(chỉ tục nhà Lê, miền Bắc)
[…]
Đàn ông đàn bà dùng áo trực lĩnh
ngắn tay
(tay áo chấm đến cổ tay)
, ống tay
rộng hẹp cho được tùy tiện.”
(2)
Có điều, sau khi nhà Nguyễn thống nhất đất
nước, một trong những lệnh cấm y phục thời Minh Mạng cũng bao gồm
điều cấm áo giao lĩnh đối với phụ nữ
(3)
.
Ngoài ra, chúng tôi tán đồng ý kiến của TS. Đoàn Thị Tình khi cho
rằng dạng áo dài Tứ thân của phụ nữ Việt có nhiều nét tương đồng với áo
Bối tử của phụ nữ nhà Tống
(4)
, đồng thời cho rằng dạng áo Tứ thân đã được
lưu hành và phổ biến vào thời kỳ này. Xét về kiểu dáng, áo Bối Tử và áo tứ
thân đều là loại áo xẻ tà hai bên sườn, có hai vạt kiểu đối khâm, cổ áo có viền
chạy thẳng xuống dưới, dài quá gối. Áo Bối tử thịnh hành vào thời Tống,
trên từ hoàng hậu phi tần, dưới tới ca kỹ, tỳ thiếp trong các buổi lễ tiếp, yến
hội đều mặc. Loại áo Tứ thân thời Nguyễn thường thấy là loại áo hẹp tay,
tuy nhiên từ thời Lê trở về trước, ống tay áo rộng hẹp đều được tùy nghi sử
dụng. Bên cạnh đó, qua các hình vẽ người giao Chỉ trong Boxer Codex (niên
đại 1590), có thể thấy trang phục váy, yếm kết hợp với chiếc áo cộc tương tự
như trang phục phụ nữ Mường thời nay cũng là dạng trang phục phổ biến
của phụ nữ Việt thời Lê, thậm chí có thể truy tới thời Lý Trần.
1. (Trung) Thích danh – Thích y phục: 直領，領邪直而交下
2. (Việt) Phủ biên tạp lục - Phong tục. Nguyên văn: 本國衣服自有制度[…]諸見存常服客樣衣裙，應改
從國俗体製[…]男婦直領短袖衣，其袖口或濶或狹隨意所便
3. (Việt) Hội điển - Q.78. Nguyên văn: 婦人衣著交領，下用圓裳
4. Trang phục Thăng Long Hà Nội. Tr.55.
2. Kiểu tóc
Người Việt có câu tục ngữ “Cái răng cái tóc là góc con người” thể
hiện sự coi trọng răng tóc như phần diện mạo trực tiếp biểu hiện nhân
cách. Theo thẩm mỹ quan của người Việt xưa kia, mái tóc dài mượt, hàm
răng đen nhánh mới được coi là đẹp. Tuy nhiên, khác với tính ổn định
của tục nhuộm răng đen, kiểu tóc Việt trải qua nghìn năm đã có nhiều
biến đổi, không phải thời nào cũng có mô típ đơn nhất “đàn ông búi tó,
đàn bà vấn khăn” như ấn tượng chung của người Việt hiện đại về tổ tiên
trong quá khứ. Qua khảo sát tư liệu hình ảnh và văn tự tương quan, có thể
thấy người Việt từ thời Lý đến thời Nguyễn đã từng để nhiều kiểu tóc khác
nhau, song nhìn chung có bốn cách để tóc phổ biến, bao gồm: 1. búi tóc
chuy kế; 2. cạo trọc; 3. cắt tóc ngắn; 4. xõa tóc dài. Trong đó, búi tóc chuy
kế (búi tóc củ hành) là kiểu tóc thịnh hành vào thời Lý, và là kiểu tóc đơn
nhất của nam giới Việt thời Nguyễn; tục cạo trọc đầu thường thấy ở thời
Trần; mái tóc ngắn chấm vai phổ biến vào thời Trần và Lê sơ; tóc xõa dài
được ưa chuộng vào thời Lê - Trịnh. Tại phần này, chúng tôi đi sâu làm rõ
búi tóc chuy kế. Tục cắt tóc ngắn và buông xõa tóc dài, chúng tôi sẽ lần
lượt trình bày tại phần khảo về kiểu tóc của người thời Trần và thời Lê.
Sử liệu sớm nhất đề cập tới việc người Việt búi tóc chuy kế là Sử ký
của Tư Mã Thiên, với dòng miêu tả Triệu Đà nhiễm theo phong tục của
người Việt “búi tóc chuy kế, ngồi dãi thẻ gặp Lục Giả”
(1)
. Đến thế kỷ III
1. (Trung) Sử ký - Lệ Sinh Lục Giả liệt truyện. Nguyên văn: 尉他魋結箕倨見陸生
Tượng thị nữ thời Bắc Tống trong điện Thánh
Mẫu đền Tấn Từ thành phố Thái Nguyên, Trung
Quốc; Phụ nữ Hà Nội năm 1645 (Vạn quốc
nhân vật đồ. Nhật Bản).
1. Diễn viên Chèo Thu Huyền trong vai Súy Vân. (Ảnh: TQĐ); 2. Phụ nữ Việt thời Lê (Hoàng
Thanh chức cống đồ); 3-4. Phụ nữ Đàng Ngoài và Đàng Trong năm 1590 trong Boxer Codex.
