104
105
thiên hạ đổi ra nói tiếng Hồ,
mặc áo Hồ cả. Không thay
đổi thì chỉ có nước ta cùng
họ Chu ở Kim Lăng, họ Triệu
ở Kim Sơn mà thôi. Đến khi
Thái tổ nhà Minh lên ngôi,
sai Dịch Tế Dân sang thông
hiếu, vua Dụ Tông sai Doãn
Thuấn Thần sang thăm nhà
Minh. Vua Minh úy lạo hỏi
quốc sứ, khen phong tục và y
phục vẫn là văn minh Trung
Hoa, ban cho bài thơ ngự
chế rằng: ‘Đất An Nam có họ
Trần, phong tục không theo
người Nguyên, áo mũ theo
chế độ nhà Chu, lễ nhạc
như vua tôi nhà Tống’. Rồi tặng cho bốn chữ ‘Văn hiến chi bang’.”
(1)
như vậy có thể thấy, chế độ áo mũ Đại Việt dưới thời vua Trần Dụ
Tông mang đậm sắc thái của lề lối Trung hoa cổ đại mà vua Minh phiếm
chỉ chế độ của nhà Chu, nhà Tống. Theo Toàn thư, vào những năm Đại
Trị (1358-1369), pháp độ, y phục, nhạc chương của triều đình Đại Việt
liên tiếp được sửa đổi mà kết quả của những cuộc sửa đổi này khiến
“phép cũ của tổ tông hướng hết theo tục phương Bắc”
(chỉ tục nhà Tống)
.
nhưng trên thực tế, trước những năm Đại Trị, nhà Trần đã nhiều lần
áp dụng Tống chế như năm 1237, phỏng Tống tổ chức lễ điếu Khuất
nguyên và các bậc hiền nhân thời cổ như giới Tử Thôi vào dịp Tết Đoan
ngọ, hàng năm cứ đến tháng này thì tổ chức (lễ điếu)
(2)
; năm 1250 vua
Trần Thái Tông lại xuống chiếu cho thiên hạ gọi vua là Quan gia, vốn là
cách gọi hoàng đế thịnh hành vào thời Tống
(3)
v.v. Tuy nhiên dẫu nói
1. (Việt) Ức Trai di tập - Q.6 - Dư địa chí. Tr.30. Nguyên văn: 李氏曰自元人入中國之後，天下變而胡語
胡服矣。獨不變者惟我邦與金陵之朱氏、金山之趙氏而已。及明太祖即位，使易濟民來通好，裕宗
使尹舜臣聘于明。明帝勞問國使，嘉其服俗依然中華文明，賜御詩曰“安南際有陳，風俗不元人，
衣冠周制度，禮樂宋君臣”因賜文獻之邦四字
2. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 天應正平六年夏五月端午節，吊屈原及古賢人如介子推者，每年是月
皆擧行之
3. (Việt) Toàn thư. Tập 2. Tr.22. Về cách gọi vua nhà Tống là “Quan gia”, tham khảo Vương Dục Tế, “Quan
thế nào, sự ảnh hưởng của văn hóa cung đình nhà Tống tới Đại Việt thời
Trần đã suy yếu đi nhiều so với ảnh hưởng vào thời Tiền Lê và thời Lý,
khi nhà Tống thịnh trị.
Vào thời Trần, hào khí Đông A trào dâng sôi sục. Lúc này sau những
cải cách y phục thời vua Anh Tông, trang phục của triều đình Đại Việt
nhìn chung đã có những nét đặc sắc riêng, không còn nhất nhất noi theo
quy chế quan phục của nhà Tống như trước kia. Có điều từ thời vua
Dụ Tông trở về sau, triều đình bắt đầu có những dấu hiệu rối ren, lục
đục. Xét riêng ở phương diện văn hóa, ngay từ những năm Đại Trị, điển
chương chế độ của nhà Trần được “thay đi đổi lại, đã gây ra lắm chuyện
phiền nhiễu”
(1)
. Đặc biệt, trong thời gian này, chế độ nhà Trần đã mô
phỏng chế độ của nhà Tống quá mức, khiến vua nghệ Tông ngay sau khi
lên ngôi đã bức bối phủ định sạch trơn ảnh hưởng của Tống chế tới các
triều đại trước đây. Ông nói: “Tiên
triều mở nước, tự có pháp độ, không
tuân theo chế độ nhà Tống, ý chừng
Nam Bắc tự làm đế nước ấy, không
bắt chước nhau. Những năm Đại
Trị, bọn học trò mặt trắng hành sự,
không hiểu thấu được ý tứ tế nhị của
việc lập pháp, bèn đem phép cũ của
tổ tông hướng hết theo tục phương
Bắc. Những thứ bề trên đặt ra như y
phục, nhạc chương không thể kể hết
được”
(2)
, đồng thời ra lệnh “phải trừ
bỏ tệ chính, phàm mọi việc đều tuân
hết theo điều lệ thời Khai Thái (1324-
1329)”, cũng tức là quy chế thời vua
Minh Tông. “học trò mặt trắng” bị
chỉ trích ở đây chính là triều thần Lê
Bá Quát, Phạm Sư Mạnh, những môn sinh ưu tú của đại nho thần Chu
Gia dữ Tống đại đích lý tính định vị : Dĩ Tống Thái tổ triều vi lệ”, Tạp chí Văn Sử Triết, kỳ 5 - 2006, Tr.75-81.
1. (Việt) Cương mục. Nguyên văn: 大治年間變而更之, 馴致煩擾。今當革除弊政。凡事一遵開泰條例.
2. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 帝嘗曰“先朝立國，自有法度，不遵宋制。盖以南北各帝其國，不相
襲也。大治間，白靣書生用事，不達立法微意，乃擧祖宗舊法恰向北俗，上安排若衣服、樂章之類
不可枚舉
Áo Biện Tuyến (Bảo tàng Nội Mông Trung Quốc).
Tượng vũ công thời Nguyên (Bảo tàng Hà Nam
Trung Quốc). Biện Tuyến là kiểu áo giao lĩnh, hẹp
tay, chít eo, dài quá gối, thịnh hành vào thời Nguyên.
Toàn thư: Năm 1300, sau khi cuộc kháng chiến
chống Nguyên Mông lần thứ 3 kết thúc, vua Trần
Anh Tông ra lệnh cho bá quan văn võ không được
dùng loại áo có ống tay nhỏ hơn 8 tấc (khoảng
dưới 30cm), phải sử dụng loại áo tay thụng, rộng
từ 9 tấc đến 1 thước 2 (khoảng từ 36cm đến 48cm).
Tượng Hưng Đạo Vương (khoảng thế kỷ
XVII) thờ tại miếu Tiên Công, xã Liên
Hoa, huyện Yên Hưng, Quảng Ninh. (Ảnh:
Nguyễn Thị Dung).
