118
119
thời Lê Trung hưng là mũ Triều phục của hoàng tử và vương tử được
phong tước quốc công, còn mũ Dương Đường thời Trần là mũ Lễ phục
của nội quan. Qua miêu tả của Lê Tắc, mũ Dương Đường thời Trần được
sức hình ong bướm bằng vàng tương tự mũ Củng Thần, cũng có trường
hợp mũ Dương Đường để trơn không có trang sức. Còn theo miêu tả
của Phan huy Chú, mũ Dương Đường thời Lê Trung hưng có kiểu dáng
tương tự mũ Phốc Đầu, riêng hai cánh chuồn được nạm vàng và phần
hậu sơn nhô cao. Chiểu theo những ghi chép này, rõ ràng trang sức
Dương Đường không có mối liên hệ trực tiếp tới loại mũ Dương Đường.
Song chúng tôi mạnh dạn đặt giả thiết, trên loại mũ có kiểu dáng tương
tự mũ Phốc Đầu với phần hậu sơn nhô cao, hai cánh chuồn nạm vàng,
ngoài trang sức ong bướm bằng vàng còn có một dạng hoa văn trang sức
cố định mang tên Dương Đường.
2. Thường phục
Buổi đầu thời Trần có hai lần sửa đổi trang phục Thường triều diễn
ra vào năm 1254 và năm 1300. Một số loại mũ mão được đặt định vào
năm 1300 và 1301, song không được đề cập trong An Nam chí lược. như
vậy chế độ Thường phục theo ghi nhận của Lê Tắc là trước năm 1287, tức
năm Lê Tắc chạy sang Trung Quốc. Song quy chế Lễ phục và Triều phục
theo ghi nhận của Lê Tắc có lẽ vẫn được áp dụng ở các triều đại sau. Bởi
như mũ Dương Đường ít nhất đến năm 1333 vẫn được sử dụng làm mũ
Triều phục
(theo văn bia chùa Diên Thánh Báo Ân với niên đại 1333 thì vị hướng Phúc
cư sĩ họ nguyễn có chức tước là Thượng Liễn Tam hỏa Chính chưởng phụng ngự Trung
phẩm đội mũ Dương Đường).
Xét về tổng thể, Thường phục của vương hầu và bá quan văn võ nhà
Trần thời kỳ đầu vẫn kế thừa quy chế Thường phục mũ Phốc Đầu - bào
phục của bá quan nhà Lý. năm 1300, “chế ra kiểu áo mũ mới cho quan
võ đội, quan văn đội mũ Đinh Tự màu đen và Tụng quan đội mũ Toàn
Hoa màu xanh như quy chế cũ”
(1)
. Tuy nhiên, sau khi áo mũ Thường
triều kiểu mới của quan võ được ban hành ba tháng, tháng giêng năm
1301, vua lại xuống chiếu lệnh cho các quan văn võ đều thống nhất đội
mũ Đinh Tự. Đến tháng 10 năm 1301, nhà Trần tiếp tục quy định kiểu
mũ cho vương, hầu, “ai tóc dài đội mũ Triều Thiên, ai tóc ngắn đội Bao
1. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 冬十月，制武官戴巾衣新樣。文官戴皂丁字巾，從官戴青攢花巾，如
舊制
Cân”
(1)
. Mũ Thường phục của
Tụng quan trước đây là mũ Toàn
Hoa, song năm 1374, vua Trần
Duệ Tông quy định lại chế độ
Tụng quan, ra lệnh cho 800 thị
vệ nhân trong ngạch Tụng quan
đều đội mũ Bồn Hoa
(2)
.
a. Triều Thiên, Bao Cân 朝
天巾, 包巾
Thời Trần, dân chúng phần
nhiều cắt tóc ngắn, hoặc cạo
trọc, các quan trong triều có
người để tóc dài, có người cắt tóc
ngắn, vua là người duy nhất búi
tóc bọc lại bằng lụa trắng. năm
1300, quy chế Thường phục của
nhà Trần quy định, “vương hầu
tóc dài đội mũ Triều Thiên, tóc
ngắn đội Bao Cân”.
Từ điển Việt - Bồ - La của Alexandre de Rhodes giải thích: “Mũ Triều
Thiên: vương miện”, “mũ Triều Thiên: mũ của vua”
(3)
. Điều này cho thấy
tại Việt nam vào thời Lê, khái niệm “mũ Triều Thiên” cũng được dùng
để chỉ mũ Xung Thiên của hoàng đế, có kiểu dáng mũ Phốc Đầu với hai
cánh chuồn hơi cong hướng lên trời. Riêng mũ Triều Thiên của Trung
Quốc được định nghĩa “mũ Phốc Đầu […] hai cánh chuồn hơi gập lại
chĩa lên trên, nên gọi là mũ Triều Thiên (hướng lên trời).
(4)
Mũ Triều Thiên là dạng mũ hai tầng, phần hậu sơn phía sau là nơi
chứa búi tóc, tương tự mũ Phốc Đầu. Từ đó loại suy, mũ Bao Cân áp
dụng cho vương hầu tóc ngắn có lẽ là loại mũ chỉ có một tầng, tương tự
loại mũ thể hiện trên đầu pho tượng quan triều Trần phát hiện tại lăng
1. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 春正月詔文武全戴丁字巾加紫須間碧。冬十月制王侯巾，長髮戴朝天
巾
, 短髮戴包巾
2. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 定從官，置近侍祗候六局[…]祗候内八百作侍衛人，属判首掌者，並
戴盆花巾
3. Từ điển Việt - Bồ - La. Tr.153, Tr.237
4. (Trung) Trần sử - Quyển thượng. Dẫn theo Trung Quốc phục sức đại từ điển. Nguyên văn: 幞頭[…]其
所垂兩腳稍屈而上，曰朝天巾
Đầu tượng thời Trần (tóc ngắn) tại lăng vua Trần
Hiến Tông (Mỹ thuật thời Trần);Mũ Triều Thiên
(Trung Đông cung quan phục; bích họa thời Tống
tại chùa Khai Hóa dẫn theo Trung Quốc phục
trang sử).
