122
123
c. Đinh Tự 丁字巾
Xét về danh xưng, Đinh Tự nghĩa là “chữ Đinh”. Toàn thư, Cương
mục chép là “Đinh Tự cân”; Nhật dụng thường đàm chép “Đinh Tự
mạo”; Hoàng Lê nhất thống chí, Loại chí, Vũ trung tùy bút xuất hiện cả
hai trường hợp Đinh Tự cân và Đinh Tự mạo. như vậy, có thể thấy khái
niệm “cân” và “mạo” không phân biệt, như chính Nhật dụng thường
đàm giải thích, “Cân là khăn lại cũng là mũ.”
(1)
Bên cạnh đó, Loại chí
chú thích: “Đinh Tự cân, tục gọi là mũ Nhục 肉帽.”
(2)
Nhật dụng thường
đàm cũng ghi nhận: “Đinh Tự cân là mũ Nhục 辱”
(3)
, chứng tỏ mũ Đinh
Tự còn có tên nôm, gọi là mũ nhục.
Tranh sơn mài vua Lý Nam Đế và hoàng hậu, thế kỷ XVIII (Cục bộ, Bảo tàng Thái Bình). Tiểu lại,
quân lính đội mũ Đinh Tự làm từ chất liệu đa la (gai); Võ quan vinh quy đồ, thế kỷ XVIII (Bảo tàng
Mỹ thuật Việt Nam). (Ảnh: TQĐ).
Vào thời Trần, mũ Đinh Tự
được sử dụng làm mũ Thường triều
của bá quan văn võ. Đến cuối thời
Lê Trung hưng, ngô Thì Sĩ nhận
xét: “Kiểu mũ chữ Đinh đến nay vẫn
còn… nha lại, quân lính đều đội,
bấy giờ
(tức thời Trần)
là mũ thông
dụng cho bá quan văn võ, không đủ
tôn nghiêm để khiến người ta chiêm ngưỡng.”
(4)
Từ điển Việt - Bồ - La của
1. (Việt) Nhật dụng thường đàm. Tr.62.
2. (Việt) Loại chí - Lễ nghi chí – Bá quan chương phục chi chế. Nguyên văn: 丁字巾俗云肉帽 Một số dị
bản chép chữ Nhục theo lối dị thể, trông tựa chữ Minh, nên bản dịch của Nxb. KHXH mới dịch “tục gọi là
mũ nhà Minh”. Cách đọc và hiểu như vậy không chính xác.
3. (Việt) Nhật dụng thường đàm. Tr.63. Nguyên văn: 丁字巾羅某辱
4. (Việt) Loại chí - Lễ nghi chí – Bá quan chương phục chi chế. Nguyên văn: 丁字巾樣，至今尚存[…]胥
Alexandre de Rhodes chú thích: “Mũ
nhục: mũ thường của lính.” Mục từ
“nhục” lại chú thích: “Thứ mũ thông
thường lính quen dùng khi phải vào
chốn cung đình.”
(1)
Phạm Đình hổ
cho biết: “Mũ Đinh Tự phân làm ba
loại […] Loại thứ ba thân tròn may
bó, làm bằng vải Thanh Cát, là mũ
thông dụng của sĩ thứ, nha lại và binh
lính”
(2)
. như vậy, đối tượng sử dụng
mũ Đinh Tự vào thời Lê Trung hưng
phần lớn là binh lính, nha lại, cũng có
khi có cả dân thường.
Xét về hình dạng của mũ Đinh
Tự, Cương mục bình luận: “Mũ Đinh
Tự, kiểu dáng rất thô bỉ, vì hình dạng
như chữ Đinh nên đặt tên như vậy.
Cuối thời Lê vẫn có nhiều người đội.”
(3)
ngô Thì Sĩ có chung quan điểm
với các tác giả sách Cương mục, ông nhận xét: “Kiểu mũ Đinh Tự […]
kiểu dáng rất ti tiện.”
(4)
Theo quan điểm của Phạm Đình hổ: “Đinh Tiên
Hoàng thoạt chế ra mũ Tứ Phương Bình Đính, kiểu dáng mũ vuông, đỉnh
bằng, làm bằng da, ấy là quân trang. Đời sau […] lại biến dáng vuông
thành dáng tròn, bẻ dáng thẳng thành dáng cong, làm mũ thông dụng
khi chầu hầu, gọi là mũ Đinh Tự”
(5)
Ông đồng thời cho biết, mũ Đinh
Tự được phân làm ba loại, trong đó loại mũ thứ ba “thân tròn may bó,
làm bằng vải Thanh Cát”
(6)
. Chúng tôi cho rằng loại mũ có dáng cong
tròn này chính là loại mũ của các quan nhà Trần trong miêu tả của sứ
吏軍人同頂，是時通用為文武巾
,非所以肅觀瞻
1. Từ điển Việt - Bồ - La . Tr.153, Tr.170.
2. (Việt) Vũ trung tùy bút - Quyển thượng - Quan lễ. Nguyên văn : 丁字帽分而為三[…]体圓縮縫，製用
青吉布者，為士庶吏軍通用
3. (Việt) Cương mục. Mục tháng Giêng năm 1301 thời vua Trần Anh Tông. Nguyên văn: 丁字巾，制甚鄙，
以狀如丁字，故名
. 黎末猶多用者
4. (Việt) Loại chí - Lễ nghi chí - Bá quan chương phục chi chế. Nguyên văn: 丁字巾樣[…]制甚卑賤.
5. (Việt) Vũ trung tùy bút - Quyển thượng - Quan lễ. Nguyên văn: 丁先皇始製四方平定巾，其制方而平定
頂，以皮為之，盖軍裝也。後世[…]又頑方為圓、折直為曲，為朝侍通用之冠，曰丁字帽
6. Cách phân chia của Phạm Đình Hổ không hoàn toàn chính xác. Tại phần khảo về trang phục thời Lê Trung
Hưng, chúng tôi sẽ làm rõ sự nhầm lẫn của ông.
Tượng quan hầu tại đền Sĩ Nhiếp, Bắc Ninh.
(Ảnh: TQĐ).
Tráng sĩ trong lễ hội Đền Đô đội mũ Đinh
Tự có dải đai màu đỏ đính ở gáy mũ; tráng sĩ
trong hội Gióng đền Phù Đổng đội mũ Đinh
Tự có dải đai màu vàng đính ở gáy mũ.
