140
141
Giao Chỉ quốc trong Tam tài đồ hội
(thời Minh)
cũng đều cắt tóc ngắn.
Kiểu tóc thể hiện trong hai bức tranh này hoàn toàn khớp với những mô
tả của sứ thần nhà Minh là Phan hy Tăng khi đi sứ Đại Việt năm 1513:
“Cắt tóc không phân nam nữ, đội mũ khu biệt văn thân”, kèm theo chú
thích: “Tóc hơi che trán, phủ xuống gáy, riêng người đi sứ Trung Quốc
thì tóc dài”
(1)
.
Cũng như tục cạo trọc, năm 1414 sau khi sáp nhập nước Việt vào
bản đồ Trung Quốc, triều đình nhà Minh đã ra lệnh “cấm trai gái
(người
Việt)
cắt tóc […] đồng hóa theo phong tục phương Bắc”
(2)
. Chính vì những
cấm lệnh mang tính hủy diệt văn hóa này mà sử thần ngô Sĩ Liên mới
than xiết: “Hơn hai mươi năm, đổi phong tục thành tóc dài răng trắng,
thành người phương Bắc! Ôi thôi! Làm loạn đến thế là cùng vậy!”
(3)
Song
sau khi giành lại được độc lập từ tay nhà Minh, triều đình nhà Lê sơ đã
cổ xúy cho tập tục cắt tóc ngắn cổ truyền, thể hiện qua việc vua Lê Thái
Tông năm 1437 ra lệnh cho những người Minh ở Đại Việt phải cắt tóc
ngắn như người Kinh
(4)
; vua Lê Uy Mục năm 1509 bắt đạo sĩ Đại Việt vốn
giữ nếp cổ, búi tóc ở đỉnh đầu, cài trâm như đạo sĩ Trung hoa, đều phải
cắt tóc ngắn, không được để tóc dài
(5)
.
Riêng kiểu tóc của phụ nữ Việt thời Trần, ngoài búi tóc chuy kế,
theo Trần Cương Trung, phụ nữ Đại Việt thời này còn “cắt tóc ngắn, lưu
lại ba tấc, buộc ở đỉnh đầu, uốn ngọn tóc rồi thắt lại như bút, không có
tóc mai và tóc thừa ở đằng sau.”
(6)
Qua mô tả trên, chúng tôi hình dung
mái tóc ngắn của phụ nữ thời Trần bấy giờ nếu buông xõa cũng dài quá
vai, dài hơn mái tóc ngắn của đàn ông quãng mười xen ti mét (ba tấc),
sau đó được buộc lại ở đỉnh đầu, hơi gập lại uốn ra phía sau, thắt lại như
ngọn bút lông, không để tóc thừa ở gáy và hai bên mai.
1. (Trung) Trúc Giản tập - Nam Giao kỷ sự. Nguyên văn: 祝髪無男女，加冠别縉紳 髪稍覆額被頸惟使
中國者乃長髪
2. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 明禁男女不許剪髮[…]化成北俗
3. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 二十餘年变風俗於長髮白齒，胥爲北人矣！嗚呼,爲亂之極,一至是哉
4. Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 十二月，令明人著京人衣服，斷髮
5. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 道士奉道剪髮，不得長髮. Trong Thập giới cô hồn quốc ngữ văn, Lê
Thánh Tông miêu tả đạo sĩ tại Đại Việt “Đội hoàng quan (mũ màu vàng), cài nhặt nhặt trâm ngà”.
6. (Trung) Nguyên thi kỷ sự - Q.9 - An Nam tức sự. Tr.178. Nguyên văn: 婦人斷髮，留三寸，束于頂上，
屈其杪，再束如筆，無後鬢鬟，亦無膏沐
PhỤ KhảO
CảI CÁCh QUAn PhỤC nĂM 1396 VÀ TRAng PhỤC ThỜI hỒ
năm 1395, vua Trần nghệ Tông
mất, hồ Quý Ly được phong làm Phụ
chính Thái sư nhiếp chính. Các cải
cách của nhà Trần diễn ra từ năm
1395 cho đến khi họ hồ chính thức
soán vị trên thực tế đều do hồ Quý
Ly sắp đặt.
hồ Quý Ly tự nhận “là dòng dõi
xa của Hồ Công Mãn, tế Ngu Thuấn
làm thủy tổ”
(1)
, chính vì vậy ông đặt
quốc hiệu nước Việt là Đại ngu. Xuất
phát từ tư tưởng này, hồ Quý Ly hết
sức tự tôn về học vấn và hàm thụ văn
hóa của mình. Đối với những nhà
nho nổi tiếng của Trung Quốc, trên
thực tế có ảnh hưởng sâu sắc tới tư
tưởng nho giáo của ba nước Trung
Quốc, Triều Tiên, nhật Bản, bản
thân hồ Quý Ly thẳng thừng nhận
xét: “Hàn Dũ là tay nho ăn trộm;
Chu Mậu Thúc, Trình Hạo, Trình
Di, Dương Thi, La Trọng Tố, Lý Diên
Bình, Chu Tử, tuy học rộng nhưng
tài mọn, không sát với sự việc, chỉ
chuyên cóp nhặt.”
(2)
Vậy nên cũng
không mấy khó hiểu khi ông tự biên
chép thiên “Vô dật” trong Kinh Thư,
1. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 季犛乃遠引胡公滿之後，禘虞舜之所自出
2. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 以韓愈為盗儒，謂周戊叔、程顥、程頤、楊詩、羅仲素、李延平、朱
子之徒，學博而才疎，不切事情而務為剽竊
“Tự cho là thánh triết hơn Tam hoàng,
đức cao hơn Ngũ đế; coi Văn vương,
Võ vương không đủ làm phép tắc, khinh
Chu công, Khổng tử không đủ làm bậc
thầy; hủy báng Mạnh Tử là đạo nho
(tay nhà nho ăn trộm)
, Trình – Chu thạo
cóp nhặt. Dối thánh dối trời, không
ngôi không thứ. Tiếm quốc hiệu gọi là
Đại Ngu, trộm kỷ nguyên gọi là Thiệu
Thánh. Xưng là Lưỡng cung hoàng đế,
dám dùng nghi lễ triều đình. Chẳng
phải chỉ ngang tàng ở cõi xa, mà kỳ
thực muốn chống chọi ngang hàng
cùng Trung Quốc.” (Nguyên văn chép
trong Triều Tiên vương triều thực lục).
