160
161
Xét về kiểu dáng và trường hợp sử dụng, trang phục thời Lê sơ có ba
điểm khu biệt với trang phục thời Lê Trung hưng. Thứ nhất, vào dịp đại
lễ, các vua Lê sơ mặc Lễ phục Cổn Miện, các vua Lê Trung hưng chỉ mặc
hoàng bào, đội mũ Xung Thiên, vốn là Thường phục của các vua thời Lê
sơ. Thứ hai, trang phục bá quan thời Lê sơ được phân làm ba loại trang
phục: Triều phục, Công phục và Thường phục, còn trang phục Lê Trung
hưng hợp nhất quy chế Công phục và Triều phục, đồng thời phân chia
rõ quy chế trang phục chầu vua và trang phục hầu chúa. Thứ ba, thời Lê
Trung hưng triều đình thường xuyên lục đục, nên khác với tính ổn định
của trang phục thời Lê sơ, trang phục Thường triều của bá quan lúc này
thường “không theo quy định” khiến triều đình nhiều lần phải quy định
lại phẩm phục triều nghi. Vậy nên tại chương này, chúng tôi phân trang
phục thời Lê làm hai phần: trang phục thời Lê sơ (1428-1527) và trang
phục thời Lê Trung hưng (1533-1789), chủ yếu phân biệt ở trang phục
của vua chúa, quan lại và quân đội. Trang phục hậu cung và trang phục
dân gian chúng tôi kết hợp viết chung tại phần khảo về trang phục Lê
Trung hưng.
I. TRAng PhỤC hOÀng ĐẾ
1. Lễ phục - Triều phục
Sau khi vua Lê Thái Tông chuẩn y tấu
nghị của Lương Đăng, từ tháng 11 năm 1437
triều đình quy định, “ngày Mậu Thân là Kế
Thiên Thánh tiết, từ buổi sớm, vua yết Thái
Miếu, hành lễ tứ bái (bốn lạy), khi về cung,
Lỗ bộ ty bày đặt nghi trượng, lỗ bộ ở sân
Đan Trì, vua mặc Triều phục Cổn Miện, ngự
ở điện Hội Anh, Đại đô đốc Lê Ngân cùng
bá quan mặc Triều phục, làm lễ dâng biểu
chúc mừng. Vua mặc Cổn Miện, bá quan
mặc Triều phục bắt đầu từ đây.”
(1)
Theo Phan huy Chú, “Miện phục của
thiên tử từ thời Lý Trần trở về trước không thể khảo được […] Miện phục
1. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 戊申，繼天聖節。是日早，帝謁太廟，行賜拜禮，還宫鹵簿司盛設鹵
簿儀仗於丹墀，帝御衮冕朝服，御會英殿，大都督黎銀出百官著朝服，行進慶下表禮。帝御衮冕，
百官著朝服自此始
lớn cho văn hóa Đại Việt thì không thỏa đáng. Đặt trong bối cảnh triều
đình Đại Việt vừa phục hồi, sách vở thư tịch nhất thời gần như trắng
trơn, điển chương chế độ khiếm khuyết, các nho thần loay hoay chờ
đợi thêm người, trong khi chế độ lễ nhạc của nhà Minh đã có sự kế thừa
và phát triển từ văn hóa truyền thống, riêng trang phục cung đình được
coi là đỉnh cao của nghệ thuật trang phục cổ đại Trung hoa, có sức ảnh
hưởng mạnh mẽ tới Triều Tiên và Lưu Cầu, thì việc vua Lê Thái Tông
chấp thuận kiến nghị của Lương Đăng, sao phỏng một phần quy chế áo
mũ lễ nhạc của nhà Minh áp dụng vào triều đình Đại Việt là một xu thế
tất yếu. Mặt khác, chế độ áo mũ mới được đặt định, dẫu nói thế nào vẫn
là sản phẩm chung của Lương Đăng và nguyễn Trãi, bởi nhiều loại áo
mũ thời Trần - hồ vẫn được duy trì sử dụng đến tận thời Lê Trung hưng
mà không bị thay thế toàn bộ bằng áo mũ kiểu Minh. Chính vì vậy, trong
bài thơ chúc mừng gián nghị đại phu nguyễn Ức Trai, Phan Phu Tiên
vẫn khẳng định công lao chế tác ra quy chế lễ nhạc mới của nguyễn
Trãi
(1)
. Quy chế lễ nhạc mới này kể từ tháng 11 năm 1437 được chính
thức áp dụng trong các dịp Thánh tiết, Chính đán, Sóc vọng, Thường
triều và Đại yến
(2)
.
TRAng PhỤC ThỜI LÊ Sơ (1428-1527)
Trang phục thời Lê sơ có thể phân thành ba giai đoạn. giai đoạn
thứ nhất, từ năm 1428 đến năm 1437, triều đình Lê sơ bảo lưu một phần
chế độ trang phục của nhà Trần - hồ, thể hiện ở việc lần lượt quy định bá
quan văn võ đội mũ Cao Sơn và duy trì các loại mũ Đinh Tự, Tứ Phương
Bình Đính trong quân đội. giai đoạn thứ hai, từ năm 1437 đến năm 1499,
vua Lê Thái Tông, Lê Thánh Tông lần lượt cho sao phỏng chế độ áo mũ
của nhà Minh thể hiện ở các quy chế Công phục - Phốc Đầu và Thường
phục - Ô Sa, đặc biệt là quy chế Bổ tử. giai đoạn thứ ba, từ năm 1499 đến
hết thời vua Lê Chiêu Tông, triều đình nhà Lê thực hiện các cải cách trang
phục thông qua quy định về chất liệu áo mũ, hình dạng Bổ tử và quy chế
trang sức trên mũ Phốc Đầu.
1. (Việt) Ức Trai di tập - Q.1 - Hạ Gián nghị đại phu Nguyễn Ức Trai. Nguyên văn: 禮樂規模製作新.
2. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 頒新定聖節、正旦、朔望、常朝、大宴等禮儀
Mũ Miện 12 lưu của thiên tử nhà
Chu, dây hoành buộc cổ màu son.
