Việc so sánh thời đại Christ với thời đại cách mạng xã hội đã được
Gerxen đưa ra trong cuốn Từ bờ bên kia (1849), còn năm 1928 Bulgakov
tìm được nó ở H. Barbusse – một nhà cộng sản khác: “Lúc ấy người ta đã
nói về ngày tận thế, và không phải không có lí. Ngày nay chúng ta nói về nó
lại càng có lí hơn… Khắp nơi xung quanh chúng ta biểu lộ những dấu hiệu
của sự đổ vỡ cả một xã hội, hay nói đúng hơn, cả một thể chế xã hội. Và
cũng cái màu sắc kia trên tai họa đang ập đến… Những tiếng gào khủng
khiếp của các nhà tiên tri xưa, những ngôn sứ của tất cả các loại nô lệ, về sự
đổ vỡ một cơ chế khổng lồ quả không khác gì với hiện thực của những ngày
này”.
Ersalaim và Moskva – hai sàn diễn của hai cảnh trong một vở bi kịch,
hay một vở thần tích, mang tính toàn nhân loại – được miêu tả trong cùng
một nguồn trữ tình. “Cơn giông sẽ bắt đầu, – người bị bắt quay đi, nhìn lên
mặt trời, – muộn hơn, vào buổi chiều”. “Bóng tối từ phía Ðịa Trung Hải kéo
đến đã che phủ cái thành phố bị quan tổng trấn căm ghét. Ðã biến mất những
chiếc cầu treo nối liền Ðền Thờ với tháp Antonia khủng khiếp… Một đám
mây đen kì quái từ phía biển kéo đến vào lúc cuối ngày 14 tháng Nisan mùa
xuân”.
Giữa cái chết thể xác của Iesua và “đám mây đen kì quái” bay từ phía
Tây đến này hình như có một mối quan hệ nào đó.
Và cũng mối quan hệ đó Margarita cảm thấy một cách bản năng trong
ngày cuối cùng cuộc sống trần thế của mình và của Nghệ Nhân giữa “cơn
giông cuối cùng” đang tiến về Moskva và sự tồn tại của họ: “- Anh biết
không, – Margarita nói, – đêm qua đúng vào lúc anh thiếp ngủ, em đọc đến
đoạn nói về bóng tối từ Ðịa Trung Hải kéo đến… và về những pho tượng
thần, ôi, những tượng thần vàng! Không hiểu sao chúng luôn luôn không để
cho em yên. Em nghĩ có lẽ bây giờ trời cũng sắp có cơn mưa”. “Bây giờ sẽ
có cơn giông, cơn giông cuối cùng, nó sẽ làm những gì cần phải làm nốt…”
“Cơn giông mà Voland nói tới, đã bắt đầu hình thành nơi chân trời, một
đám mây đen nổi lên ở phía Tây và che khuất nửa mặt trời. Rồi nó che kín
