các kị sĩ còn lại hoàn toàn có thể xem là bốn kị sĩ khải huyền mà sự xuất
hiện của họ người Thiên Chúa giáo đã chờ đợi suốt mười chín thế kỉ với nỗi
khủng khiếp và hi vọng (xem sách Khải huyền của thánh Joan Bogoslov,
6,2-8). Còn tiếng huýt gió của Begemot và Koroviev trên đồi Vorobiev
chính là tiếng kèn rền vang tuyên báo “sự bóc trần ảo giác đánh lừa” trong
Ngày Phán quyết Cuối cùng.
Tính chất khác nhau của hai thảm họa tương ứng với hai văn phong đối
lập nhau rõ nét: cái chết của Iesua được miêu tả bằng văn phong bi kịch cao
cả, còn phiên tòa phán xử mỗi người tùy theo công tích thì do thành phần
các bị cáo mà có cả nỗi khủng khiếp và tiếng cười, cả bi kịch và hí kịch.
Cuối cùng, tính xác thực của cuốn tiểu thuyết của Nghệ Nhân phù hợp với
tính xác thực của sự kiện đầu tiên;
tính không xác thực của tiểu thuyết về
Nghệ Nhân phù hợp với suy ngẫm nước đôi của chính tác giả về các sự kiện.
“Nhà triết học lang thang” Iesua Ha-Notxri không nhớ ai là cha mẹ của
mình và không có người thân ở trên đời, và chàng nhân viên vô danh của
một viện bảo tàng nào đó ở Moskva cũng hoàn toàn đơn độc, là những nhân
vật chính của hai tiểu thuyết này, họ giống nhau không chỉ ở sự cô đơn và số
phận, mà ở cả sự trung thành đối với chân lí mà cả hai tiếp nhận như là một
mệnh lệnh.
Theo độ lớn văn bản thì cả hai nhân vật chiếm chỗ tương đối ít. Dẫu
vậy, trong quan hệ ý tưởng và xung đột hai nhân vật này là trung tâm. Mâu
thuẫn trong “tiểu thuyết về Pilat” được khơi mở không phải từ Pilat mà là từ
Iesua, và dù “về mặt vật chất” Iesua hầu như không hành động, ông vẫn là
nguyên nhân của mọi hành động trong tiểu thuyết: Iesua bị dẫn đến hỏi cung
chỗ Pilat, và hành vi của ông đánh thức lương tâm Pilat, làm nẩy sinh xung
đột tinh thần trong ông ta; vì vậy, Pilat gây mâu thuẫn với Kaifa, trả thù
Giuda vì cái chết của Iesua và nhận ra sự hèn kém của mình về mặt đạo đức.
Ngoài ra, nằm trong mối liên quan trực tiếp với Iesua là tất cả các sự kiện
của tiểu thuyết về Nghệ Nhân, gắn với tuyến Nghệ Nhân và Margarita, còn
gián tiếp – toàn bộ lịch sử nhân loại nói chung kể từ các sự kiện xảy ra ở
Ersalaim vào “ngày mười bốn tháng Nisan mùa xuân”.
