sĩ phương Tây thường xuyên sửa chữa và thay đổi những thể hiện gốc của
mình như thế nào. Vào thế kỉ mười lăm, Hubert van Eyck, họa sĩ xứ Flander đã
đóng một vai trò cốt yếu trong việc hoàn thiện hội họa sử dụng các màu sơn có
gốc dầu. Các nghệ sĩ khác đã hết lời ca ngợi bước tiến lớn lao này, nó làm cho
việc sáng tạo ra các di vật tĩnh đã có thể thực hiện được, bất chấp những tàn
phá của thời gian. Giấy thông thảo và mực nho hầu như không đạt được mục
tiêu này, bởi vì nghệ sĩ sumi-e quan tâm hơn đến cái hiện giờ, họ không để ý gì
lắm đến việc lưu danh mình cho hậu thế.
Một ví dụ nữa về sự khác biệt sâu xa giữa quan niệm phương Đông và
phương Tây về thời gian là việc vắng bóng ở phương Tây một hình thức nghệ
thuật tương đương với sự phát triển ở phương Đông về nghệ thuật bonsai.
Trong khi hầu hết người phương Tây cho bonsai là một kiểu làm vườn, thì ở
phương Đông, nó là một hình thức nghệ thuật truyền thống. Ở phương Tây,
một tác phẩm nghệ thuật được coi là hoàn thành (trong thời gian) khi người
nghệ sĩ kí tên và ghi ngày tháng. Từ thời khắc đó trở đi, nó bị bắt chết Sững lại
như vậy, và phơi ra chịu một quá trình suy tàn chậm chạp không thể cưỡng lại
được. Cái cây bonsai khác với nó biết bao: một hình thức hữu cơ không ngừng
tiến triển. Nó có thể được biến cải bởi hành động của người nghệ sĩ và không
ngừng thay đổi mặc dầu mang dáng vẻ của cái bây giờ vĩnh viễn. Bởi sự thay
đổi diễn ra với tốc độ rất chậm, nên người ta không thể nhìn thấy hằng ngày.
Quá trình tiến hóa của cây chỉ có thể hiện ra một cách tinh tế sau hằng tháng
trời. Bonsai đã củng cố một cách tuyệt diệu cho một quan niệm khác về thời
gian bằng việc phủ định chuyện nhấn mạnh ý niệm thời gian chu chuyển. Thời
gian tiến triển trong quá trình nuôi dưỡng cấy bonsai, nhưng sự diễn tiến ấy
phải luôn luôn phù hợp với vẻ hằng ngày bên ngoài của cái cây, là thứ mà về
cốt lõi là vẫn nguyên như vậy. Nghịch lí về sự thay đổi nằm trong khuôn khổ
của sự không thay đổi đã buộc người ta phải xem xét lại những quan niệm về
thời gian tuyến tính. Cây bonsai có thể còn sống lâu hơn cả đời người nghệ sĩ,
chứng thực cho sự thâm trầm sâu sắc của cái nghệ thuật mãi mãi chậm rãi phát
triển này, một nghệ thuật không bao giờ trở nên tĩnh và là “đã hoàn thành”
trong thời gian.
Các quan niệm của phương Đông về thời gian và không gian, vốn khác cơ
bản so với những gì được quan niệm ở phương Tây, tất nhiên cũng chứa đựng
