Vậy, nhàn thì nghề viết văn chưa hẳn đã là nhàn; còn tự do, tự do
trong phương tiện làm việc, thì nghề ấy cũng chưa chắc đã được tự
do. Đành rằng nhà văn không phải tới hãng đúng giờ; thức suốt đêm
cũng được mà ngủ trọn ngày cũng được, lúc nào cao hứng mới viết;
nhưng nếu không kể những nhà văn “tài tử”, thì một khi đã sống
nhờ cây viết, người ta làm sao khỏi chịu nhiều bó buộc, chẳng hạn
như bị nhà xuất bản hay nhà báo sai người đến thúc bài một ngày ba
bốn phen, cấp bách tưởng như họ muốn đòi phá bể ruột tằm ra. Một
anh bạn tôi đã phải viết tới hai giờ khuya rồi bắt vợ dậy chép bản
thảo từ năm giờ sáng để sách ra cho kịp thời. Thì “tài tử” ai bằng
Tản Đà, có lần bị Diệp văn Kỳ giục ba bốn lần, đến nỗi phát gắt lên:
“Làm thơ chứ phải mổ lợn đâu mà đúng giờ được?” mà rồi cũng
phải rán viết để khỏi phải nghe bên tai những lời lải nhải, eo xèo.
Đến như muốn viết gì tuỳ ý thì đó chỉ là mộng tưởng của nhà
văn. Tình cảnh nhà văn hồi 1784 mà Beaumarchais đã mượn lời
Figaro một vai chánh trong kịch của ông để mô tả như sau, hiện nay
vẫn chưa thay đổi lắm:
“Người ta cho tôi biết rằng trong lúc tôi về vườn, thì ở kinh thành
Madrid mới ban hành một chế độ tự do thương mại về các sản vật; chế độ
ấy đã thi hành cả trong phạm vi ấn loát nữa; và miễn là trong công cuộc
trước thuật, tôi đừng nói gì can phạm đến quyền chính, đến tôn giáo, đến
chính-trị, đến luân-lý, đến các nhà đương-đạo, đến các cơ-quan thế-lực, đến
nhà Opéra, đến tất cả mọi hí viện khác, đến một người nào có tí địa-vị, thì
tôi được tự-do muốn in gì thì in, sau khi hai ba nhà kiểm-duyệt đã xem-xét
rồi”
Quyền tự-do của bạn không phải chỉ bị hạn-chế như vậy mà thôi
đâu. Sách viết ra để bán, và không nhiều thì ít, bạn phải chiều thị-
hiếu của người mua, nghĩa là của nhà xuất-bản. Mười nhà xuất-bản
thì sáu, bảy nhà coi nhà văn như những con ngựa đua của họ và
mười nhà văn chân-chính thì chín nhà phàn-nàn: “Tôi chưa xuất-bản
được cuốn nào thực như ý tôi cả”. Âu là ta cũng đừng nên vội nói
đến sự tự-do của nghề cầm bút!
