“Một đạo quân cũng không khác. Cái quan hệ không phải ở những dẫy
pháo đài, không phải ở khẩu súng bắn một phút 5000 phát, mà chính là con
người đứng cạnh pháo đài và người nâng khẩu súng tì báng vào má để bắn.
Con người ấy là nội dung mà pháo đài cùng súng ống chỉ đơn thuần là kỹ
thuật”.
Trời đất! Pháo đài và khẩu súng bắn một phút 5000 phát mà
không quan hệ? Thế thì Mỹ và Nga đã thậm ngu để bỏ ra hàng tỉ
bạc, chế tạo các khí giới mới! Một tiểu thuyết gia mà không hiểu tâm
lý tầm thường nầy là khí giới làm tăng lòng can đảm của binh sĩ ư?
Và Nhật thua Mỹ vừa rồi chỉ do khí giới kém ư?
Rốt cuộc đọc hơn hai trang luận thuyết của ông, tôi chẳng biết
ông muốn nói gì, lúc ông bảo hình thức rất quan trọng, lúc ông lại
cho nó chỉ có công dụng tô điểm mà thôi!
*
Tôi vẫn trọng lý thuyết. Lý thuyết vạch đường cho hoạt động.
Nhưng tôi rất ghét lý thuyết dài dòng và tôi tin rằng cái gì hợp với lẽ
phải, rõ ràng thì không cần phải chứng minh nhiều, phần đông sẽ
cảm thấy mà nếu có kẻ nào không cảm thấy thì cũng không thể biện
thuyết cho họ cảm được.
Vậy tôi xin đặt lại vấn đề:
- Nội dung và hình thức, cái nào quan trọng?
- Hình thức hồi nầy nên ra sao?
- Nội dung nên ra sao?
Tôi nhận với Đặng Thai Mai rằng “nội dung quyết định hình
thức, chứ không phải hình thức quyết định nội dung”. Lẽ ấy ai cũng
hiểu: phải có cảnh trước mắt, tình cảm trong lòng, ý tưởng trong đầu
rồi mới nghĩ tới việc phô diễn và tìm một bút pháp, những tiếng
thích đáng.
Nhưng nói vậy không phải là hình thức không quan trọng, nó
cũng quan trọng như nội dung. Có nhiều ý tiến bộ mà phô diễn quá
