lời cho nhân tố mà chúng ta đang tìm kiếm, vốn đã được chứng minh
không phải là chủng tộc hay môi trường hay không.
Trong cuộc nghiên cứu mới này, chúng ta vẫn quan tâm tới chủng tộc
và môi trường, nhưng sẽ xem xét chúng dưới một khía cạnh mới. Chúng ta
không còn đi tìm nguyên nhân đơn giản của quá trình hình thành các nền
văn minh, một nguyên nhân có thể được chứng minh rằng luôn luôn gây ra
một tác động đồng nhất ở bất cứ địa điểm nào. Chúng ta không còn ngạc
nhiên nếu thấy, trong quá trình hình thành các nền văn minh, cùng một
chủng tộc hoặc cùng một môi trường trong trường hợp này sinh ra nhiều
trái ngọt, nhưng trường hợp khác thì lại cằn cỗi. Thực ra, chúng ta không
còn đưa ra các định đề khoa học về tính đồng dạng của thiên nhiên, điều mà
ta đã làm khi đánh giá cao quá mức vai trò của những yếu tố vô tri vô giác.
Giờ đây, chúng ta đã sẵn sàng nhận thức rằng, ngay cả khi chúng ta thực sự
quen thuộc với tất cả yếu tố chủng tộc, môi trường, và những dữ liệu khác
có khả năng được lập công thức theo khoa học, chúng ta vẫn sẽ không thể
dự đoán trước kết quả của sự tương tác giữa những lực lượng mà các dữ
liệu đó đại diện. Cũng giống như một chuyên gia quân sự không thể nào dự
đoán kết quả của một trận chiến hoặc chiến dịch từ “kiến thức nội bộ” về
các kế hoạch và tài nguyên của hai phe đối địch. Hay một chuyên gia chơi
bài không thể dự đoán trước kết quả một ván bài từ một kiến thức tương tự
về tất cả lá bài nằm trong tay những người chơi.
Trong cả hai trường hợp nói trên, cụm từ “kiến thức nội bộ” là không
đủ để cho phép người sở hữu nó tiên đoán kết quả dù là với độ chính xác
nhỏ nhất, bởi nó không phải là kiến thức hoàn chỉnh. Có một thứ gì đó vẫn
còn là lực lượng chưa biết đối với người quan sát, vì nó vượt quá kiến thức
của bản thân người tham chiến, hay tay chơi bài; và nó là khái niệm quan
trọng nhất trong phương trình mà chúng ta cần phải giải. Lực lượng chưa
biết này là phản ứng của các diễn viên đối với thử thách khi nó đến thực sự.
Những động lượng tâm lý này - vốn cũng thừa kế tính không thể cân đo
đong đếm, và do đó không thể đánh giá một cách khoa học - là những lực
lượng thực sự quyết định vấn đề khi cuộc gặp gỡ diễn ra. Và đó là lý do các
