phải phân biệt ảnh hưởng của môi trường sống dễ dàng đối với con người
trong tiến trình văn minh hóa và lên người nguyên thủy.
Trong thời kỳ cổ đại của nước Ý, Rome tìm thấy hình ảnh tương phản
của nó ở Capua. Quân khu La Mã khắc nghiệt với con người bao nhiêu thì
Capua tử tế với con người bấy nhiêu; và trong khi người La Mã tiến lên
phía trước từ xứ sở khắc nghiệt của họ để lần lượt chinh phạt các xứ láng
giềng, thì người Capua ngồi yên một chỗ chịu trận cho từng xứ láng giềng
đến chinh phạt họ. Theo lời thỉnh cầu của mình, Capua được giải phóng
khỏi những kẻ chinh phạt cuối cùng, người Samnite, nhờ sự can thiệp của
chính La Mã chứ không phải ai khác. Và sau đó, ngay tại thời điểm nguy
kịch nhất của cuộc chiến tranh tàn khốc nhất trong lịch sử La Mã, vào buổi
sáng diễn ra trận đánh Cannae, Capua đã trả ơn La Mã bằng cách mở cổng
cho quân của Hannibal tràn vào. Cả La Mã lẫn Hannibal đều nhất trí coi sự
phản bội của Capua là chiến lợi phẩm quan trọng nhất của trận đánh và có
thể là điều kiện quyết định cuộc chiến. Hannibal mất một mùa đông để
phục hồi Capua, và rồi một điều ngoài dự kiến của tất cả mọi người đã diễn
ra. Chỉ một mùa đông ở Capua đã làm suy sụp nhuệ khí của đội quân
Hannibal, đến nỗi nó không bao giờ còn tìm lại được âm điệu chiến thắng
nữa.
Lời khuyên của Artembares
Herodotus đã kể một câu chuyện minh họa rất rõ cho trường hợp này.
Một nhà quý tộc và các bạn của ông ta đã đến cầu kiến vua Cyrus với lời
gợi ý sau:
“Giờ đây, thần Zeus đã ban Astyages và trao quyền cho dân
tộc Ba Tư cũng như cho cá nhân người, tâu bệ hạ, tại sao chúng
ta không di cư khỏi vùng đất nhỏ hẹp và sỏi đá mà hiện nay
chúng ta đang sở hữu, để chiếm lấy một lãnh thổ tốt hơn? Có rất
nhiều đất đai ở gần đây và nếu đi xa thì còn nhiều hơn nữa, chúng
ta chỉ cần đưa ra chọn lựa của mình và có thể cải tạo cả thế giới.
Đó là chính sách tất yếu của một đế quốc và lúc này là cơ hội
