Giai đoạn khoan dung tín ngưỡng của đạo Cơ Đốc phương Tây vào
giữa cuối thế kỷ 17 có nguồn gốc mang tính yếm thế hơn nhiều. Chỉ có thể
gọi đây là “khoan dung tín ngưỡng” theo nghĩa lòng khoan dung của các
tôn giáo; nếu xem xét các động cơ, nó là khoan dung không trọng tín
ngưỡng. Trong nửa thế kỷ này, đạo Thiên Chúa và đạo Tin Lành bất ngờ từ
bỏ cuộc đấu đá, không phải vì họ nhận thấy tội lỗi của tính không khoan
dung, mà do họ ý thức rằng chẳng phe nào có khả năng tiến tới nhiều hơn
phe kia nữa. Đồng thời, họ dường như thấy không còn đủ sức bận tâm đến
các vấn đề thần học đang thất sủng để hy sinh tiếp vì lợi ích của mình. Họ
từ bỏ đức tính “nhiệt tình” truyền thống (nghĩa là tràn đầy linh hồn của
Chúa) và từ đó trở đi điều này là thói xấu. Vào thế kỷ 18, giám mục người
Anh mô tả người truyền giáo là “kẻ nhiệt tình khốn khổ”.
Bất luận xuất phát từ động cơ nào, lòng khoan dung là liều thuốc giải
độc cho sự cuồng tín. Không có nó, người ta buộc phải chọn lựa giữa hành
động khủng bố và nỗi sợ hãi những biến động cách mạng chống lại chính
bản thân tôn giáo. Một nỗi sợ hãi như vậy đã được thể hiện trong những
dòng nổi tiếng nhất của Lucretius: Tantum religio potuit suadere malorum
(Hành động tàn ác của quỷ dữ là do tôn giáo xúi bẩy); và trong lời của
Gambetta “Đi truyền giáo, nhận được kẻ thù”.
Tác động của tôn giáo lên chế độ đẳng cấp
Lucretius và Voltaire xem tôn giáo chính là cái ác – và có lẽ là cái ác
chủ yếu trong cuộc sống con người. Điều này thể hiện trong lịch sử Ấn Độ,
tôn giáo rõ ràng có tác động xấu lên cuộc sống của các nền văn minh, và
lên chế độ đẳng cấp.
Thể chế này (gồm hai nhiều nhóm người sinh sống chung với nhau
trong sự phân biệt xã hội) có xu hướng tự thiết lập mỗi khi cộng đồng này
làm chủ cộng đồng khác mà không cần tiêu diệt cộng đồng lệ thuộc hoặc
đồng hóa nó. Ví dụ, sự phân chia giai cấp giữa đa số da trắng thống trị và
thiểu số da đen ở Mỹ, hay thiểu số da trắng thống trị và đa số da đen ở Nam
Phi. Ở tiểu lục địa Ấn Độ, chế độ đẳng cấp dường như phát sinh từ sự xâm
