hướng tới nghệ thuật hay hướng tới máy móc – mà chúng đã đạt được trong
quá trình phát triển. Và chúng còn khác biệt tiếp qua những sụp đổ ập
xuống vào những thời kỳ khác nhau. Ví dụ, nền văn minh Cơ Đốc giáo
Chính thống sụp đổ khi nổ ra cuộc đại chiến giữa La Mã và Bungary năm
977 sau CN; trong khi đó, nền văn minh anh em (tức của chúng ta đây)
không ngờ lại phát triển lâu hơn mấy thế kỷ và có lẽ chưa sụp đổ. Nếu các
nền văn minh anh em trải qua những chiều dài phát triển khác nhau, điều
đó chứng tỏ sự phát triển của các nền văn minh không được tiền định theo
cùng khoảng thời gian; thực vậy, chúng ta không tìm được lý do nào giải
thích tại sao nền văn minh không tiếp tục phát triển mãi một khi đã vào giai
đoạn này. Những xem xét làm rõ nét khác biệt giữa các nền văn minh rất
nhiều và sâu sắc. Tuy nhiên, chúng ta thấy quá trình tan rã lúc nào cũng
tuân theo một khuôn mẫu – phân hóa theo chiều ngang chia rẽ xã hội thành
ba thành phần như đã đề cập, và mỗi thành phần tạo ra một thể chế đặc
trưng: chính quyền trung ương, giáo hội chung và tộc người rợ.
Có lẽ chúng ta phải ghi nhận những thể chế này cũng như người sáng
tạo ra chúng nếu nghiên cứu toàn diện sự tan rã của các nền văn minh.
Những thể chế này còn hơn cả sản phẩm của quá trình tan rã. Chúng đóng
vai trò trong quan hệ giữa nền văn minh này với nền văn minh khác; và khi
nghiên cứu giáo hội chung, chúng ta buộc đặt ra câu hỏi giáo hội có thật sự
được bao hàm hết trong cơ cấu lịch sử các nền văn minh hay không, hay
phải xem chúng là đại diện cho hình thái khác trong xã hội.
Đây có lẽ là một trong những câu hỏi quan trọng nhất mà nghiên cứu
lịch sử đặt ra cho chúng ta, song còn lâu mới nghiên cứu tới.
(2) PHÂN HÓA VÀ PHỤC SINH
Nhà tư tưởng người Đức gốc Do Thái, Kark Marx (1818-1883) đã vẽ
nên bức tranh lớn về sự ly khai của tầng lớp bị trị và đấu tranh giai cấp. Sở
dĩ sách khải huyền của người duy vật theo học thuyết Marx gây ấn tượng
lớn đối với nhiều triệu con người là nhờ một phần vào tính chiến đấu; “bản
sơ phát” này là bộ phận nòng cốt trong triết học chung về lịch sử, và cũng
