hết thù hận chất chứa trong cuộc cách mạng năm 1917. Giới trí thức
Bengali bộc lộ phong cách bạo lực cách mạng chưa từng thấy ở các vùng
khác trên đất Anh-Ấn, nơi mãi đến 50 hay 100 năm sau giới trí thức địa
phương mới ra đời.
Hạt giống xã hội này không giới hạn phát triển trên mảnh đất địa
phương. Về sau, nó xuất hiện trong lòng thế giới phương Tây và vùng ven
bán Âu hóa. Tầng lớp trung và hạ lưu được học hành đến nơi đến chốn là
trụ cột của đảng Phát-xít ở Ý và đảng Quốc xã ở Đức vào thế kỷ 20. Động
lực dân chủ đưa Mussolini và Hitler lên nắm quyền phát sinh từ nỗi bực tức
của giai cấp trí thức vô sản này.
Thực ra, chúng ta không phải chờ đến thế kỷ này mới thấy giai cấp vô
sản quốc nội phương Tây được lấy thêm từ các mô tế bào địa phương của
xã hội phương Tây; trong xã hội phương Tây cũng như trong xã hội Hy
Lạp, nó không phải là dân ngoại quốc duy nhất bị nô dịch hóa. Chiến tranh
tôn giáo vào thế kỷ 16 và 17 đã kéo theo sự trừng phạt hoặc trục xuất tín đồ
Công giáo tại mỗi quốc gia có quyền lực rơi vào tay của phe Tin Lành, và
trừng phạt hoặc trục xuất tín đồ Tin Lành tại mỗi quốc gia có quyền lực rơi
vào tay của phe Công giáo; vì vậy, hậu duệ của người Pháp theo đạo Tin
Lành đi tứ tán từ Phổ đến Nam Phi, và hậu duệ của người Ai-len theo đạo
Công giáo đi khắp nơi từ Áo đến Chi lê. Sự mệt mỏi và hoài nghi khi chiến
tranh tôn giáo kết thúc đã không ngăn được tai họa. Từ cách mạng Pháp trở
đi, tình trạng cân bằng chính trị bắt đầu bị khuấy động, và hàng đoàn người
đi đày mới bị buộc rời bỏ quê hương: dân di cư quý tộc Pháp năm 1789,
dân di cư tự do châu Âu năm 1848, dân di cư Bạch Nga năm 1917, dân di
cư dân chủ Ý và Đức năm 1922 và 1933, dân di cư Do Thái và Áo năm
1938, và hàng triệu nạn nhân chiến tranh năm 1939-1945.
Ở Sicily và Ý vào thời kỳ Hy Lạp gặp bất ổn, dân tự do bị buộc rời bỏ
nông thôn chạy lên thành phố do cách mạng kinh tế trong chỉ đạo nông
nghiệp: thay công việc trồng trọt sinh nhai quy mô nhỏ bằng sản xuất đại
trà hàng hóa nông nghiệp nhờ sử dụng nô lệ đồn điền. Trong lịch sử
phương Tây cận đại, thảm họa xã hội này đã lặp lại y chang trong cuộc
