Hồi giáo phi-Ả Rập giúp vương triều Abbasid dành chiến thắng trước các
Umayyad, nhiều khả năng số lượng thành viên của nhánh tôn giáo đã thực
hiện cuộc đảo chính này vẫn chỉ là một phần nhỏ so với tổng dân số của Đế
chế Ả Rập tương tự như số lượng tín đồ Cơ Đốc giáo trong Đế chế La Mã
tại thời điểm Constantine lật đổ Maxentius, con số được Ts. N.H Baynes
ước đoán vào khoảng 10%.
Cuộc cải đạo phần lớn thần dân của vương
quốc sang Hồi giáo có lẽ chưa bắt đầu trước thế kỷ thứ chín sau CN và
chưa hoàn tất khi Đế chế Abbasid sụp đổ trong thế kỷ thứ 13, và chúng ta
có thể tuyên bố một cách tự tin rằng việc gặt hái thành quả muộn màng này
trên cánh đồng Hồi giáo là kết quả của một vận động tự nguyện, chứ không
phải của áp lực chính trị; bởi lẽ những bản sao Hồi giáo của Theodosius và
Justinian, những người đã sử dụng quyền lực chính trị một cách sai lầm để
phục vụ cho ý thích tôn giáo của riêng họ, là rất hiếm hoi và có thời gian trị
vì cách nhau rất xa trong danh sách các Hoàng đế Abbasid trải dài qua năm
thế kỷ.
Những thực tế vừa nêu có thể được xem xét để đưa ra một lời giải
thích thỏa đáng cho ngoại lệ Hồi giáo đang thách thức quy luật của chúng
ta, đó là mặc dù một quyền lực thế tục có thể đạt được một số thắng lợi
đáng kể nhất định trong việc áp đặt một tôn giáo “thịnh hành” lên các thần
dân của nó, song cái giá phải trả cho sự hậu thuẫn chính trị như thế về lâu
dài sẽ lớn hơn nhiều so với cái lợi trước mắt đối với tôn giáo được đỡ đầu.
Hình phạt tương tự dường như vẫn xảy ra ngay cả khi sự bảo trợ chính
trị không bảo đảm thu lợi ngay. Trong số những ví dụ rõ ràng nhất của
trường hợp tôn giáo nhận được sự hỗ trợ thỏa hiệp từ lực lượng thế tục và
chịu sự thua thiệt tuyệt đối, chúng ta có thể nêu ra thất bại của Justinian
trong việc áp đặt Thiên Chúa giáo Chính thống của ông lên các thần dân
Monophysite bên kia dãy núi Taurus; thất bại của Leo Syrus và Constantine
V trong việc áp đặt chính sách bài trừ thánh tượng lên các thần dân tôn thờ
tượng thánh ở Hy Lạp và Italy; thất bại của Hoàng gia Anh quốc trong việc
áp đặt tôn giáo Tin Lành của nó lên các thần dân Thiên Chúa giáo ở
Ireland; và thất bại của Hoàng đế Mughal Awrangzib trong việc áp đặt Hồi
