thế giới sang tín ngưỡng mới bị hủy bỏ một cách dứt khoát, và kể từ ngày
đó, cộng đồng Druse không bao giờ thu nhận người cải đạo cũng như
không bao giờ khoan thứ cho kẻ bỏ đạo, mà duy trì hình thức một hội tôn
giáo cha truyền con nối khép kín, trong đó các thành viên mang tên, không
phải “hiện thân Thượng Đế” mà họ thờ cúng, mà của nhà truyền giáo đầu
tiên giới thiệu họ với tôn giáo kỳ lạ của al-Hākim. Thu mình trên các vùng
cao nguyên Hermon và cao nguyên Lebanon, sự ngã lòng của giáo phái
Druse trở thành ví dụ điển hình cho tính “cố chấp”; và như vậy “tôn giáo
mới lạ” của al-Hākim đã được chứng minh là một sự thất bại.
Ít ra thì tôn giáo của al-Hākim cũng có thể tồn tại như một “hóa
thạch”, nhưng nỗ lực không kém phần táo bạo của kẻ phản đạo Varius
Avitus Bassianus thì hoàn toàn không mang lại một kết quả nào. Bassianus
muốn thiết lập một vị thần tối cao trong số bách thần của Đế chế La Mã,
không phải mang hình ảnh của bản thân ông, mà là vị thần địa phương của
ông, thần mặt trời Elagabalus, và ông đã chọn tên vị thần này làm tên hiệu
sau khi sự may mắn bất ngờ đưa ông lên ngai vàng của Hoàng đế La Mã
vào năm 218 sau CN. Bốn năm sau, ông bị ám sát, và thử nghiệm tôn giáo
của ông cũng hạ màn.
Mặc dù có lẽ chẳng lấy gì làm ngạc nhiên khi thấy Elagabalus và
Hākim đều thất bại tuyệt đối trong nỗ lực sử dụng quyền lực chính trị để
phục vụ cho ngẫu hứng tôn giáo của họ, có lẽ chúng ta sẽ đánh giá đúng
mức hơn sự khó khăn của việc truyền bá các tín điều và lễ nghi bằng hành
động chính trị từ trên xuống khi xem xét những nỗ lực thất bại tương tự của
các nhà thống trị khác đã lợi dụng quyền lực chính trị để thúc đẩy sự phát
triển của một tôn giáo nào đó mà họ quan tâm do những động cơ nghiêm
túc hơn so với việc thỏa mãn ý thích cá nhân. Có những nhà thống trị đã cố
gắng và thất bại trong nỗ lực truyền bá một “tôn giáo mới lạ” mà bản thân
họ hết sức tin tưởng và họ thực sự cảm thấy có trách nhiệm tập hợp hay
thậm chí là ép buộc các đồng bào của mình bằng mọi phương tiện mà họ có
trong tay để khai sáng tâm hồn u tối và hướng dẫn bước chân của những
con người đáng thương này đến bến bờ bình yên.
