Một thế kỷ sau bức thông điệp này, lòng kiêu hãnh của những người
kế vị Càn Long đã phải sụp đổ. Đó là kết cục mà ai cũng có thể đoán được
của sự kiêu ngạo.
Ảo tưởng về “Viễn Đông không thay đổi” rõ ràng cũng rất phổ biến
mà ta không cần phải nghiên cứu sâu rộng để tìm kiếm nguyên nhân. Có
thể nó dựa trên thực tế là “phương Đông”, từ này hàm nghĩa mọi nơi từ Ai
Cập tới Trung Hoa, đã từng có thời vượt trước phương Tây rất xa và giờ
đây, có vẻ như đã bị tụt lại phía sau cũng xa không kém; do đó, trong khi
chúng ta tiến lên phía trước thì hẳn là nó phải dậm chân tại chỗ. Cụ thể hơn,
chúng ta phải nhớ rằng đối với những người Tây phương bình thường thì
hiểu biết duy nhất về lịch sử cổ đại “Viễn Đông” được gói gọn trong những
câu chuyện kể trong kinh Cựu ước. Khi những nhà thám hiểm phương Tây
được chứng kiến, giữa sự kinh ngạc và niềm vui sướng, rằng đời sống hiện
nay ở biên giới Transjordanian của sa mạc Ả Rập hoàn toàn giống hệt với
mô tả đời sống của tổ tiên họ trong cuốn kinh Cội nguồn, thì có vẻ như đặc
điểm không thay đổi của phương Đông đã được chứng minh. Nhưng những
gì mà các nhà thám hiểm đó đã gặp không phải là “Viễn Đông không thay
đổi” mà chỉ là thảo nguyên Ả Rập không thay đổi. Trên thảo nguyên, môi
trường vật lý khó có thể là một nhân tố thúc đẩy sự phát triển của con
người vì khả năng tự thích ứng của họ bị giới hạn trong một phạm vi rất
nhỏ hẹp. Điều này xảy đến với tất cả những ai ở mọi thời đại đã can đảm
chọn lối sống khắc nghiệt và khó thay đổi trên sa mạc. Để kết luận “Viễn
Đông không thay đổi” thì những bằng chứng như vừa nêu là quá vụn vặt.
Trong thế giới phương Tây cũng có, chẳng hạn như vùng thung lũng
Alpine, vốn không bị những du khách hiện đại động chạm tới, ở đó các cư
dân vẫn sinh sống giống hệt như tổ tiên họ từ thời Abraham. Như vậy,
chẳng lẽ chúng ta cũng có thể suy ra từ luận điểm này một “phương Tây
không thay đổi” hay sao?
Ảo tưởng về tiến trình lịch sử diễn ra theo một đường thẳng là ví dụ
cho thấy xu hướng đơn giản hóa quá mức vấn đề mà con người thường thể
hiện trong mọi suy nghĩ của mình. Những sử gia của chúng ta sắp xếp các
