chỉnh và nhượng bộ có ảnh hưởng sâu rộng mà nếu thiếu chúng, tình trạng
lý tưởng này sẽ không thể được nhận ra trong thực tế. Chúng ta không cần
thiết phải mở rộng đề tài vốn đã làm hao tốn vô vàn giấy mực của người
đương thời. Uy tín đáng ngạc nhiên của tổng thống Hoa Kỳ Wilson ở châu
Âu – mặc dù không phải là quê hương ông – trong vài tháng ngắn ngủi
trước và sau thỏa thuận đình chiến tháng Mười Một 1918 là thước đo
nguyện vọng của thế giới chúng ta. Tổng thống Wilson được nhắc tới trong
hầu như mọi bài viết; đây là hiện tượng nổi bật nhất kể từ sau hiện tượng
Augustus trong thơ ca của Virgil và Horace. Nhưng dù là thơ hay văn, thì
nguồn sinh khí dào dạt niềm tin, sự hy vọng, và lòng tri ân cũng được biểu
hiện như nhau. Tuy nhiên, kết cục thì khác nhau. Augustus đã thành công
trong việc cung cấp cho thế giới của mình một chính quyền trung ương;
còn Wilson thất bại trong việc cung cấp cho thế giới của ông một thứ gì đó
tốt đẹp hơn.
Kẻ thấp kém cóp nhặt từng đồng;
Và nhanh chóng có được một trăm.
Người tài giỏi nhắm ngay một triệu,
Và thiếu một đồng.
Những suy nghĩ và so sánh trên đây gợi ý rằng chúng ta đã tiến khá xa
trong thời kỳ rối ren của mình; và nếu chúng ta đặt câu hỏi đâu là vấn đề dễ
nhận thấy và cụ thể nhất trong quá khứ gần đây của chúng ta, thì câu trả lời
rõ ràng là những cuộc chiến tranh cốt nhục tương tàn do chủ nghĩa dân tộc
gây ra, được góp sức thêm, như đã được chỉ ra trong một phần trước của
nghiên cứu này, bởi sự kết hợp của nguồn năng lượng “thống trị” sinh ra từ
các lực lượng mới được giải phóng gần đây là nền dân chủ và hệ thống
công nghiệp. Chúng ta có thể gán cột mốc bắt đầu ảnh hưởng của tai họa
này là thời điểm bùng nổ các cuộc chiến tranh theo sau cuộc Cách mạng
Pháp vào cuối thế kỷ 18. Nhưng khi phân tích đề tài này trước đây, chúng
ta đã thấy một thực tế là, trong chương hiện đại của lịch sử Tây phương
chúng ta, chuỗi chiến tranh đầy bạo lực này không phải mới xảy ra lần đầu
mà đã là lần thứ hai. Lần thứ nhất được thể hiện qua cái gọi là cuộc chiến
