Nhưng nếu tự hỏi mình rằng điểm khác biệt này giữa xã hội nguyên
thủy và xã hội phát triển cao hơn có tính chất lâu dài và căn bản hay không,
thì chúng ta phải đưa ra câu trả lời phủ định. Lý do là, nếu chúng ta chỉ biết
đến xã hội nguyên thủy trong một điều kiện cố định, ấy là bởi ta chỉ biết
đến chúng từ sự quan sát trực tiếp diễn ra trong những giai đoạn lịch sử
cuối cùng của chúng mà thôi. Tuy nhiên, dù bị những kết quả quan sát trực
tiếp đánh lừa, vẫn có những lý do thuyết phục chúng ta tin rằng trong lịch
sử xã hội nguyên thủy phải tồn tại những giai đoạn tiền đề, trong đó những
xã hội này vận động nhiều hơn bất cứ một xã hội “văn minh” nào đã từng
vận động. Chúng ta đã từng phát biểu rằng, xã hội nguyên thủy có tuổi thọ
ngang với nhân loại, nhưng giờ phải nói lại cho đúng là chúng còn lớn tuổi
hơn nhân loại. Lối sống xã hội và có tổ chức xã hội còn được tìm thấy ở
một số loài động vật có vú khác chứ không phải chỉ ở con người, và rõ ràng
là những loài này không thể tiến hóa thành người trừ khi chúng sống trong
một môi trường xã hội. Bước tiến hóa từ người tiền sử thành người hiện đại
vốn đã được hoàn tất này, diễn ra trong các xã hội nguyên thủy, trong
những hoàn cảnh mà chúng ta không có tài liệu ghi chép lại. Đó là một biến
đổi sâu sắc, một bước phát triển vĩ đại, hơn bất kỳ tiến trình nào khác mà
loài người đã đạt được dưới các nền văn minh.
Xã hội nguyên thủy, như chúng ta đã biết nhờ vào sự quan sát trực
tiếp, có thể ví như những người đang nằm ngủ vùi trên sườn của một ngọn
núi, với một vách núi bên dưới và một vách núi bên trên chắn ngang; còn
các nền văn minh có thể ví với bạn bè của những người ngủ say nọ vừa tỉnh
giấc và bắt đầu leo lên bề mặt của vách núi phía trên; trong khi đó, chúng ta
đóng vai trò là những người quan sát có tầm nhìn bị giới hạn bởi sườn núi
và mép dưới của vách đá phía trên, và chỉ thấy một số người vượt lên trên
đỉnh trong khi những thành viên khác vì lý do nào đó phải ở bên dưới. Lúc
đầu có thể chúng ta có khuynh hướng phân tách hoàn toàn hai nhóm, tôn
vinh những người leo lên là các vận động viên và coi những người còn nằm
lại trên sườn núi là những kẻ thất bại; nhưng nghĩ kỹ lại, chúng ta thấy rằng
sẽ khôn ngoan hơn nếu tạm thời “treo” lại phán xét đó.
