Khi thực hiện khảo sát tình trạng dị bản ở tiểu thuyết Giông tố,
tôi đã hợp nhất hai loại công việc: một là hiệu chỉnh từ bản đăng báo đầu
tiên và bản in sách đầu tiên để có một văn bản hợp lý cung cấp cho độc giả
phổ thông, và hai là khảo sát tình trạng dị bản qua một số bản in quan trọng.
Chính việc người nghiên cứu sử dụng bản do chính mình hiệu chỉnh đồng
thời làm bản nền để thể hiện sự khảo sát dị bản, – đã khiến một số đồng
nghiệp kỹ tính cho là người nghiên cứu đã hướng tới “văn bản lý tưởng”,
[5]
một dấu hiệu khiếm khuyết về phương pháp khảo sát tình trạng dị bản.
Lần này, đối với tiểu thuyết Số đỏ, tôi hoàn toàn không đặt vấn đề
hiệu chỉnh văn bản trong phạm vi khảo sát tình trạng dị bản. Đấy dù sao
cũng là một công việc đáng làm, song nó sẽ là một công việc có thể tiến
hành độc lập, gắn với việc đưa ra cho công chúng phổ thông một bản hiệu
chỉnh hợp lý.
[6]
Còn trong việc khảo sát dị bản ở đây, tôi sẽ chọn một bản in
cụ thể đã từng có từ trước, làm bản nền.
Dù chọn bản nào, như ta sẽ thấy, cũng không gây ảnh hưởng gì đáng
kể đến kết quả khảo sát.
Trên thực tế, hoạt động tái bản – in lại tác phẩm đã từng được in –
bao giờ cũng làm phát sinh dị bản, tức là phát sinh những sự sai biệt mới, so
với những văn bản đã từng in ra trước đó. Có những dị biệt phát sinh do chủ
ý của con người, ví dụ tác giả, nhà xuất bản chủ ý thay đổi câu chữ, do tự
thấy cần thay đổi hoặc do bị áp lực phải thay đổi (chẳng hạn, áp lực từ kiểm
duyệt, hoặc do biên tập nhà xuất bản phát hiện ra những chỗ sơ suất ở bản in
trước). Lại có những dị biệt phát sinh hầu như do ngẫu nhiên, cũng từ bàn
tay con người, ví dụ do sơ ý của người sắp chữ, do sơ suất của người sửa in,
v.v…, những sơ suất đã trở nên một phần của công việc xuất bản sách, dù ở
bất kỳ đâu, bất kỳ thời nào; người ta chỉ có thể hạn chế được chúng chứ
không bao giờ loại trừ được chúng khỏi hoạt động làm sách.
Cần lưu ý là tất cả các bản in được dùng vào khảo sát tình trạng văn
bản tiểu thuyết Số đỏ đều là sản phẩm của máy in typo với các khuôn in
