chưa từng có: đôi khi Veltraninov đau khổ vì những nguyên nhân hoàn toàn
bất ngờ trước đây không thể xảy ra, - những nguyên nhân “cao cả” hơn
những gì từ trước nay “nếu như có thể gọi như thế, nếu như quả có những
nguyên nhân cao cả và nguyên nhân thấp hèn”. Anh nghĩ bụng.
Phải, quả là Veltraninov đã ra nông nỗi ấy; anh trăn trở vì những nguyên
nhân cao siêu nào đó, thứ mà trước đây chả bao giờ anh nghĩ tới. Trong ý
thức và lương tâm mình, Veltraninov gọi là cao siêu mọi nguyên nhân mà
tự trong thâm tâm anh không thể cười nhạo (điều này khiến anh lấy làm
kinh ngạc về bản thân), - đấy là tự trong thâm tâm, đương nhiên rồi; chứ
còn ở ngoài xã hội lại là chuyện khác!
Anh biết rất rõ rằng chỉ cần xảy ra tình huống nào đó, thì ngay ngày mai
anh sẽ điềm nhiên lên tiếng chối bỏ mọi “nguyên nhân cao cả” ấy, mặc
những quyết định thầm kín tốt đẹp của lương tâm mình và bản thân anh sẽ
là người đầu tiên lôi chúng ra mà cười nhạo và rồi đương nhiên sẽ không
thừa nhận bất kì điều gì. Điều đó quả đúng như vậy, cho dù một lượng lớn
thời gian suy nghĩ của mình giai đoạn cuối này anh dành cho “những
nguyên nhân thấp hèn” vốn chiếm ưu thế trong anh từ trước tới nay. Biết
bao lần sáng dậy ra khỏi chăn anh bắt đầu thấy xấu hổ vì những suy nghĩ và
tình cảm trải qua trong một đêm mất ngủ! (Thời gian cuối anh thường
xuyên mất ngủ). Từ lâu anh nhận thấy bản thân trở nên đa nghi trong mọi
chuyện, lớn có, nhỏ có, chính vì thế nên cố ít tin vào bản thân. Thế nhưng
vẫn xảy ra những hiện tượng mà không thể không thừa nhận là có thực.
Thời gian cuối này, thỉnh thoảng vào ban đêm, ý nghĩ và cảm giác gần như
hoàn toàn thay đổi so với những ý nghĩ và cảm giác của anh trước nay và
phần lớn chúng hoàn toàn khác với những gì diễn ra trong anh vào nửa
ngày buổi sáng. Điều này làm anh thấy choáng - anh thậm chí còn xin ý
kiến tư vấn của một bác sĩ nổi tiếng vốn dĩ là người quen của anh và dĩ
nhiên là trình bầy với ông này bằng một giọng đùa cợt. Và anh nhận được
câu trả lời rằng hiện tượng thay đổi ấy, thậm chí sự lưỡng phân trong suy
nghĩ và cảm xúc vào những đêm khi bị chứng mất ngủ hành hạ, hoặc là vào
ban đêm nói chung, là triệu chứng thường thấy của những người thuộc loại
