Không ai chối cãi rằng có di cư, nhưng không hề thấy có chánh sách dời
người của nhà nước, thì cuộc di cư tự ý của cá nhân, nhứt định là rất yếu,
không đáng kể. Sử Tàu xem ra thì không đến đỗi thiếu sót những biến cố
quan trọng, chỉ có bốn động người Tàu ở Cửu Chơn mà họ còn ghi rõ thì
làm thế nào họ không ghi sự kiện hàng vạn người tràn sang đây, nếu sự kiện
ấy đã xảy ra. Từ Hán đến Tống, họ đã viết hàng chục bộ sử, sử gia nầy có
quên mất vài việc, thì còn sử gia khác, nhưng không thể nói rằng ai cũng
quên sự kiện di cư cả.
Xin trích dẫn ra đây bài Ý lữ văn của một bậc danh nho khét tiếng đời
nhà Minh, triết gia Vương Dương Minh.
Vương Dương Minh làm quan tại triều nhà Minh, phạm tội khi quân, bị
giáng đi làm quan hạng bét ở xứ Long Trường. Ông ấy kể một câu chuyện
vừa bằng văn xuôi, vừa bằng thơ, đại khái như dưới đây:
“Năm Minh võ Tống (1515) ta đang làm quan nhỏ ở đất Long Trường thì
một buổi chiều có một viên chức nhỏ làm lại mục, từ kinh đô được thuyên
chuyển đến nơi nhậm chức, đi ngang qua Long Trường, có dẫn theo 1 con
trai và 1 người tớ.
Không ai biết y tên gì. Ta ở trong nhà, nhìn qua hàng rào thưa, thấy y
vào xin ngủ trọ ở nhà một thổ dân người Miêu. Sáng ra thì y tái khởi hành.
Nhưng gần trưa, có người ở gò Ngô Công về cho biết ở chơn núi có một
người già chết, hai người khóc thảm thiết. Người chết là người lại mục.
Gần lối lại có người cho biết dưới chơn núi có hai thây ma, người còn sống
đang khóc lóc thảm thiết. Hỏi ra thì người chết sau đó là đứa con trai
người lại mục. Sáng hôm sau nữa thì người ta cho biết người sống sót cũng
chết nốt.
Ta buồn nên ta ca rằng:
Ta với ngươi đều là kẻ xa quê
