Tóm lại, cả hai thứ Mã Lai đợt I (Lạc bộ Trãi) và Mã Lai đợt II (Lạc bộ
Mã) không có ai học Trung Hoa tiếng nào cả trước khi họ chịu ảnh hưởng
Tàu từ đầu Tây lịch về sau. Mà những danh từ Kưala Sôngai và M'Pan thì
Mã Lai đã có từ muôn vạn thuở.
Dân Mã Lai không có danh từ để chỉ cái cửa, nên đồng hóa Pan là Ván
với một món đồ là cái cửa.
Dân Việt Nam là Mã Lai nên cũng đã làm y hệt như thế.
Xin nhắc lại một lần nữa là danh từ Kưala của Mã Lai chỉ để gọi Cửa
Sông mà không hề có nghĩa nào khác hơn, và Việt Nam chỉ mới đồng hóa
Kưala để chỉ Cửa nhà không lâu, bằng chứng là đến năm 1792 mà ta còn
gọi Cửa nhà là cái Pan.
Có lẽ sự đồng hóa đã xảy ra lâu hơn nữa, nhưng đến năm 1792, ta còn
dùng song song cả hai danh từ, danh từ Pan chưa mất hẳn như ngày nay.
Chúng tôi tìm những sách viết trước năm 1792 bằng chữ nôm thì thấy
danh từ Cửa đã xuất hiện rồi, để chỉ cái Cửa nhà. Như thế thì sự đồng hóa
Kưala (cửa sông) ra Cửa nhà xảy ra trước khi người du khách Ăng Lê ghi
chép. Nhưng người ấy mà ghi chép như thế tức vào năm 1772 Pan vẫn còn
được thịnh dụng.
Ở Nghệ An có một giang khẩu tên là Cửa Lò. Từ hai ngàn năm nay nơi
đó không có xí nghiệp nào, công nghệ nào, dựng lò nào cả.
Nhưng nếu chúng tôi nói rằng Cửa Lò là Kưala thì không ai tin. Chúng
tôi phải đưa ra một chứng tích không thể chối cãi được. Trong Việt sử tiêu
án Ngô Thì Sĩ gọi nó là Cô La.
Nếu địa danh Cửa Lò mà có trước Ngô Thì Sĩ thì sử gia họ Ngô đã dịch
ra là Lô Khẩu, chắc chắn không sai, vì thói quen của nhà nho ta là thế, Bến
Nghé ở Saigon đã được các ông dịch là Ngưu Tân.
