cái nước của tôi lại nghe thì khắc khoải trong hai tiếng "cuốc cuốc" với
những tên Hai Bà Trưng, Ngô Quyền, Vua Bố Cái, Lê Lợi, Lê Lai, Quang
Trung Nguyễn Huệ và Hoàng Diệu, Nguyễn Tri Phương chứ không phải
"nước Thiên đàng". Thậm chí tôi thấy nếu cứ còn phải chịu lễ như ngày
hôm ấy thì khổ như là và quá là chịu... tội!...
Tôi đã chọn những gốc cây, bụi duối rậm rạp, khất vắng để đọc những
Tiếng sấm đêm đông, Vua Bố Cái, v.v... và chọn những tảng đá, những
cành lá bày bàn thờ những anh hùng lịch sử. Đến trường, tôi vừa đi vừa đọc
quên cả chung quanh. Tôi chỉ ước muốn sách đừng hết vội, hay có xong thì
chỉ là mới xong từng đoạn, rồi lại tiếp theo, tiếp mãi. Cái gì bàng bạc và
trong trắng như sương tuyết trong những tiếng Tổ quốc. Non sông, Giống
nòi kia càng thấm sâu, càng dâng cao trong tâm trí tôi, về sau lại càng
nghiêm nghị, nhất là từ khi - tôi không thể nói đích xác được từ khi nào -
tôi được nghe nói mình là dân mất nước, còn nước Việt Nam, giống nòi Lạc
Hồng đang là nô lệ trong tay người Tây, người Pháp, chính phủ Pháp.
Dưới trời mưa rét 1929 và sang xuân 1930, tôi lại phải đến trường qua
những đường phố to đông đúc, đi cùng với các bạn. Có rất nhiều lệnh và
nhiều việc nghiêm ngặt làm chúng tôi vừa sợ vừa lo. Nào đốc học Tây đã ra
lệnh cấm điều này, điều nọ. Nào Sở mật thám đã bắt đám này, nhà khác.
Nào công sứ đã sức cho các hộ phố cũng đi tuần, giữ người, bắt người. Nào
mật thám của tổng đốc, mật thám của công sứ, mật thám chủ nhà máy sợi...
Quan to nào cũng có mật thám riêng. Chủ sở, chủ nhà máy nào cũng có mật
thám chân tay của mình. Tất cả đang cất canh ở các nơi, các chốn, khắp
hang cùng ngõ hẻm, để nghe ngóng, theo dõi mọi người, không bỏ sót một
động dạng gì, không để lọt một ai khả nghi hay có trát truy nã.
Chúng tôi chỉ được đến trường trước mười phút trống vào lớp. Hay
đến đúng lúc trống báo cũng không được tụ tập đông ở các gốc cây, nhất là
ở cổng trường. Còn sách, truyện đều bị cấm hết. Dù mỏng, dù thuộc loại gì,
nếu không phải là sách học, khám thấy ở trong cặp là bị đuổi ngay. Bất kỳ
