phủ Lạng Giang. Cai tổng Vàng mộ quân hai ngày được một vạn ba, tung
hoành nghiêng ngả cả tỉnh Bắc xuống tỉnh Đông khiến vua triều phải sai
đúc đạn vàng thì mới bắn trúng, hạ được ông cai tổng. Và khi chúng sai
lính quật mả bố ông cai tổng Vàng thì có một con chim ra ràng bay lên,
quan quân đã phải bắn chết ngay. Nếu không, chỉ ít lâu nữa huyệt kết thì cai
tổng Vàng còn phát tướng không biết đến đâu! Cũng ở Bắc Giang, tôi vào
sâu rừng Yên Thế đi với quân cụ Đề Thám và cụ Đề. Người thủ lĩnh này
mặc dầu Tây bảo và có báo đăng, có ảnh chụp, rằng đã bị cắt đầu, nhưng
dân cứ truyền đi: đấy là đầu ông sư chùa Lèo. Tây giết ông sư này bắt mọi
người nhận là cụ Đề để làm yên dân tình, chứ cụ Đề Thám vẫn sống trong
các thẳm rừng, khi ở Bắc Giang, khi ở Thái Nguyên, khi ở Vĩnh Yên, khi ở
Tuyên Quang... và vẫn có người của cụ Đề đi về Bắc Ninh, Phúc Yên và cả
Hà Nội nữa, mưu đồ việc nghĩa!
Bà tôi còn cho tôi làm quen với nhiều người và nhiều đời sống bình
thường nữa.
Tôi đã "ở" với những hiệp thợ rất giỏi, rất tài. Đây là những thợ đấu
người Hà Nam, Nam Định, tục gọi là dân Nam hạ, chuyên làm đất, mỗi
nhát mai và mỗi tảng đất của họ xắn ra rồi quại lên vai trông cứ ngọt xớt,
nhưng nặng ghê lắm đây! Bữa chính của họ thường chỉ là khoai lang đỗ
luộc từng rổ, tôm trứng, cá bống rang kho với muối với tương mặn rụt lưỡi,
và những nồi cơm gạo đỏ mà mỗi bát cơm chỉ và hai miếng gọn! Những
thợ lợp nhà tranh khi đánh xong nóc, chủ nhà đưa tiền thưởng cho thì họ
không nhận. Họ chỉ xin chủ nhà những đồng tiền thả từ trên nóc xuống, rơi
được đồng nào, họ mới lấy đồng ấy. Cả trăm đồng thả xuống cả trăm!
Những thợ mộc thì nhất định không để các kẽ, các mộng nào lọt, dù nửa sợi
tóc chẻ ra. Nhiều ngôi đình nổi tiếng đẹp không phải vì vàng son, mà vì bào
trơn, đóng bén và mỗi gian là một công trình sáng tạo của một hiệp thợ với
các khung chạm trổ hoàn toàn khác nhau mà vẫn đăng đối nhịp nhàng, khít
sóng, không ai chê chỗ nào được.
