Tôi lại cùng bà tôi "về" những vùng có nhãn tiến, cam tiến, vải tiến và
cả bắp cải, rau muống cũng tiến. Về những lò mật chuyên nấu đường phèn
và đường bánh thơm ngon và quý còn hơn cả những đường kính, đường
hộp bên Tây. Về những xứ thuốc lào Tiên Lãng, Vĩnh Bảo có những người
chuyên nếm thuốc, không hút mà chỉ hít là biết ngay các loại khói, gọi là
những "đô hít". Về một làng mà bất kỳ con gái nào không đi gắp phân là
trai làng không lấy; còn cúng thành hoàng thì nấu chè lam đóng thành từng
thỏi đựng bằng giành y như giành kiếm khuẩn, sơn son thiếp vàng, mà mỗi
cụ tiên chỉ đến ngày vào đám cúng thần xong là được gắp ăn. Về cái chợ
huyện nọ có một ông bố ba năm giả mù ngồi ăn mày ở cổng chợ để kén con
dâu. Và về cả vùng biển toàn những đàn bà táo tợn, thời con gái dù đẹp đến
đâu nhưng khi lấy chồng rồi là cạo trọc đầu, có con rồi thì thường chỉ mặc
mỗi cái yếm, đi gặt thì đánh nhau với tuần phiên, cướp lúa nhà giàu gánh
về nhà mình. Lính lệ, lính cơ mang trát quan đi bắt, vâng vâng dạ dạ mời
các "cậu" ăn trầu uống nước xong lừa lừa khỏi làng liền ẩy sấp các "cậu"
xuống ao, rồi trốn đi chỉ ít lâu lại về làng...
Bà tôi còn kể chuyện các đám hội, các ngày hội. Những "Mồng tám
tháng tư... chẳng về hội Gióng cũng hư mất đời" hay ra Đồ Sơn, Hải
Phòng: "Dù ai buôn bán đâu đâu. Mồng mười tháng tám chọi trâu thì về!".
Rồi hội chùa Hương, hội đền Kiếp Bạc. Và các gánh chèo, gánh tuồng, múa
rối leo dây, thi bơi trải, thi vật, thi cỗ, thi thổi cơm, thi lợn, thi gà, thi chim,
thi cờ, thi hát... Bà tôi tả lại từng sân đình, đường làng, từng tên ông thần bà
chúa, từng ngôi đền, từng cây đa, từng quán chợ, từng thứ quà bánh, từng
tên ông trùm, từng cặp đô, từng sới vật, từng cô tướng, từng đôi quan họ...
Có những nhân vật làm tôi ngạc nhiên hết sức. Những ông tiến sĩ,
những ông trạng cha mẹ nghèo khổ, hay mồ côi cả cha mẹ, phải đi ở chăn
trâu cắt cỏ, ăn thì ăn đói, mặc thì mặc rét, mùa đông muốn học khuya phải
bắt đom đóm đựng vỏ trứng làm đèn và ngồi trong chuồng trâu mà xem
sách. Nhiều người chỉ vừa chăn trâu vừa nghe giảng... mà ba năm sau thì
học hết chữ của các ông thầy đều là tiến sĩ!
