mạng đã chết và đương chết trong cảnh đói rét bên một đám người hả hê
sung sướng mà có bao giờ tìm ra những sự giải quyết của Chúa Trời?" (Tết
của tù đàn bà). Nguyên Hồng ca ngợi người mẹ Việt Nam, người đàn bà
chịu thương chịu khó, tần tảo, đảm đang, giàu lòng hy sinh, nhưng anh
không lý tưởng hóa "đức tính" cam phận, nhẫn nhục, không ca ngợi sự
phục tòng như một số nhà văn lãng mạn; anh chủ trương đánh thức dậy ở
họ ý thức tự đấu tranh giải phóng, đấu tranh cho cuộc sống bình đẳng, công
bằng hơn, hạnh phúc hơn. Người con gái trong Vực thẳm xót xa khi nghĩ
đến người mẹ lam lũ đáng thương của mình, người đàn bà thờ chồng, rồi
thờ anh chồng, "nhất nhất vâng theo và cúi đầu chịu đựng như đối với thần
thánh":
"Không! Tôi không dám làm thơ mê say với con người này đâu.
Những nguồn cơn kia đều đẫm những mồ hôi nước mắt của mẹ tôi, sao tôi
lại phạm tội ru những người đàn bà xấu số khốn nạn chúng tôi vào đó?
Những quang gánh thúng sọt nặng trĩu những ngô khoai, rau muống, bèo
kia, kĩu kịt trên những sống vai gầy rạc của cái kiếp người tần tảo, lần hồi,
nếu có thành những điệu thơ thì phải là những tiếng kêu rên thống thiết của
sự đau đớn chua xót, đòi gọi sự thay đổi cho cuộc đời được no ấm, yên vui,
rất xứng đáng phần cho những người mẹ hiền từ, chịu khó" (Vực thẳm).
Trong một số tác phẩm của mình từ 1938 trở về sau, Nguyên Hồng
phê phán cái chủ nghĩa nhân đạo than thở theo kiểu thương vay khóc mướn
trong văn học lãng mạn và chủ trương một chủ nghĩa nhân đạo thức tỉnh,
một chủ nghĩa nhân đạo lạc quan cách mạng. Chính sự khác biệt này trong
thế giới quan, trong cách nhìn nhận cuộc sống mà một số truyện ngắn của
Nguyên Hồng và Thạch Lam, nhìn bên ngoài tưởng như giống nhau vì
cùng viết về một loại đề tài và nhân vật, nhưng bên trong lại chứa đựng
nhiều sắc thái rất khác nhau.
Trước đây thỉnh thoảng Nguyên Hồng lại có một truyện đề tặng Thạch
Lam. Có khi cả một tập truyện ngắn. Hàng cơm đêm hơi giống truyện Hai
