Đã có lúc Nguyên Hồng cho rằng sự đòi hỏi thôi thúc của nội tâm, cái
nhiệt tình, sôi nổi tha thiết tự bên trong là điều kiện gần như tất cả đối với
một nhà văn. Hồi đó anh bị bắt ở Hải Phòng và bị đưa đi Bắc Mê (Hà
Giang), phải nghỉ viết vừa đúng ba năm! Cho nên cũng dễ hiểu khi anh cho
rằng trong tác phẩm chỉ cần "sự cởi mở của tâm hồn", "sự giao cảm với
cuộc đời", "sự thiết tha tìm thấy trong Người" mà anh "không thể nén nhịn
được phải kêu lên ráo phổi với Người". "Bất cứ một tác phẩm nghệ thuật
nào thiếu những cái đó là không có tất cả, là chết!" (Cuộc sống).
Tất nhiên không có ngọn lửa bên trong đó thì nghệ thuật không thể
gây được sự say mê, xúc động trong lòng người đọc. Nhưng ở Nguyên
Hồng, cái bên trong đôi lúc lấn lướt cái bên ngoài, sự say sưa chủ quan
không kết hợp được với sự tỉnh táo khách quan. Văn xuôi đòi hỏi một vốn
sống, một sự từng trải, kể cả một trí tuệ tỉnh táo để làm cho nhân vật hiện
lên, đi đứng khóc cười như trong cuộc đời thật. Cái ngọn lửa say mê tự bên
trong đó có thể làm nên chất thơ, chất trữ tình đằm thắm, chứ chưa đủ để
làm cho nhân vật sống động, gân guốc, tạo hình nghĩa là có một vận mệnh
riêng, một kiểu ngôn ngữ hành động và đời sống tâm lý riêng. Cho nên với
ngọn lửa ngùn ngụt bên trong đó, Nguyên Hồng đã viết nên một Cuộc sống
bằng thư, chứ chưa phải là dựng lên những nhân vật, những trang tiểu
thuyết. Văn xuôi hiện thực, dù là văn xuôi trữ tình, cũng không thể chỉ tự
ca hát mình, chỉ bình giá hiện thực, mà còn có nhiệm vụ tái tạo cái hiện
thực khách quan như nó vốn có.
Trên kia ta thấy trong văn Nguyên Hồng luôn luôn có nắng gió lao
xao, phấp phới, rực rỡ và một bầu trời xanh trong lấp lánh rất đẹp. Cái đó là
gì, nếu không phải là lòng ham sống, tin yêu cuộc sống, là vẻ đẹp của lý
tưởng, là những ước mơ lãng mạn về tương lai.
Chứng kiến cái cảnh con người bị cưỡng đoạt, bị sa đọa trong xã hội
đồng tiền, Nguyên Hồng khao khát một cuộc sống của những người lao
động thương yêu, đùm bọc lẫn nhau và luôn luôn vươn đến những cái gì
