Từ sau 1940, nhất là từ khi tham gia tổ chức Văn hóa Cứu quốc bí
mật, tính chất luận chiến nổi lên rất rõ rệt trong tác phẩm Nguyên Hồng.
Tiếng nói chính nghĩa của Đảng bị cấm hẳn trên báo chí công khai thì các
nhà văn tiến bộ phải nói lên một phần nào sự thật trong tác phẩm của mình.
Nguyên Hồng phê phán gay gắt lối sống ích kỷ, cá nhân chủ nghĩa, chạy
theo khoái lạc vật chất của một lớp thanh niên sa đọa trong đại chiến thế
giới thứ hai, phê phán quan điểm sáng tác của các nhà văn lãng mạn thoát
ly, đấu tranh cho lập trường của chủ nghĩa hiện thực, củng cố cho bạn đọc
một niềm tin vào cuộc sống, vào tương lai.
Sau khi phát xít Nhật vào Đông Dương, dưới hai tầng áp bức của bọn
thống trị, đời sống vật chất ngày càng khó khăn cùng quẫn, đời sống tinh
thần thì bế tắc và bị đầu độc, nhiều thanh niên trí thức bị mất hẳn lý tưởng,
ngày càng sa đọa về mặt nhân phẩm. Nguyên Hồng đã chứng minh cho bạn
đọc thấy rằng: sự nghèo túng làm cho người ta đói khát, bệ rạc, nhưng sự từ
bỏ nhân phẩm chạy theo đồng tiền, chạy theo cuộc sống hưởng thụ cá nhân
cũng không bao giờ mang lại hạnh phúc. Đó chỉ là một kiểu tự sát dần dần,
tự hủy hoại cuộc đời, tự mình lăn xuống dốc hoặc lao đầu vào vực thẳm.
Đây là vấn đề đặt ra trong các tác phẩm Vực thẳm, Miếng bánh, Ngọn lửa
của anh.
Tính chất luận chiến nổi bật nhất trong tuyên ngôn về nghệ thuật của
Nguyên Hồng thời đó như Cái bào thai (Cuộc sống), Hai dòng sữa, Một
trưa nắng (Miếng bánh), Ngọn lửa...
Những truyện như Cái bào thai và Hai dòng sữa đã phê phán gay gắt
cái thứ văn chương và "âm nhạc phóng đãng, trụy lạc của những linh hồn
ốm yếu, sống những cuộc đời chết mà vẫn tưởng là cao trọng, vẫn ca tụng
thêu dệt bằng chữ vàng", đã khẳng định một nền âm nhạc chân chính thấm
đẫm mồ hôi nước mắt của quần chúng lao động. Có thể thấy khá rõ ảnh
hưởng của Văn hóa Cứu quốc trong những lời kết luận sau đây của Hai
dòng sữa:
