Không có sự gắn bó lâu dài với một vùng quê hương và chuẩn bị, thai
nghén từ nhiều năm, không thể có một bộ tiểu thuyết lớn. Cửa biển là sự
kết tinh cao độ toàn bộ vốn sống, toàn bộ các loại nhân vật quen thuộc
trước kia cũng như hiện nay của Nguyên Hồng, hay nói cho đúng hơn, đó
là sự tổng hợp, bổ sung, nâng cao trên cơ sở một thế giới quan mới, một
phương pháp sáng tác mới.
Bản chất tổng hợp cũng là một đặc trưng của phương pháp hiện thực
xã hội chủ nghĩa. Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa có khả năng kế
thừa toàn bộ tinh hoa của nghệ thuật nhân loại và tổng hợp lại thành một
chất lượng nghệ thuật hoàn toàn mới.
Bây giờ chúng ta đã có thể xây dựng được một nền thi ca hoàn chỉnh,
tổng hợp được những chất liệu thẩm mỹ khác nhau mà trước đây đứng
riêng rẽ bên cạnh nhau, như hiện thực và lãng mạn, trữ tình và anh hùng ca,
cảm xúc và trí tuệ, dân tộc và hiện đại. Cửa biển của Nguyên Hồng, Vỡ bờ
của Nguyễn Đình Thi... là một bước tổng hợp mới của nghệ thuật tiểu
thuyết.
Trước hết đó là sự tổng hợp đầu tiên giữa các yếu tố sử thi, kịch và trữ
tình. Nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng trước 1945 mang đầy những yếu tố
bi kịch (Bỉ vỏ; Người con gái; Giọt máu; Đây; bóng tối) và đậm đà chất trữ
tình lãng mạn (Cuộc sống, Những ngày thơ ấu). Nhưng phải đến độ Cửa
biển thì tiểu thuyết Nguyên Hồng mới có quy mô sử thi, bao quát được
những thời kỳ lịch sử quan trọng với hàng loạt sự kiện và biến cố, với một
khối lượng nhân vật đông đảo đi về hoạt động trong những môi trường,
những hoàn cảnh rộng lớn.
Cửa biển có cái không khí của một ngày hội lớn. Các nhân vật đủ các
loại, các kiểu đều về đây họp mặt, có thể dáng vóc, y phục, tính nết, số
phận đã thay đổi ít nhiều, nhưng vẫn là những con người khá quen thuộc
với chúng ta. Vẫn một bà mẹ ngoan đạo, gầy yếu và hen suyễn, sống chịu
đựng, nhẫn nhục và tần tảo nuôi con; một thanh niên tiểu tư sản thất nghiệp
