tiểu thuyết hiện đại nhiều tập, nhiều tuyến, nhiều bình diện đan chéo nhau
lại thường dựa trên tư tưởng - chủ đề lớn, ít khi dựa vào trình tự thời gian
như tiểu thuyết chương hồi hay dựa vào cuộc đời của một nhân vật như
kiểu Tắt đèn, Bước đường cùng... trước Cách mạng tháng Tám. Do đó sự
gắn bó với nhau giữa các tuyến nhân vật, các tuyến cốt truyện trong kết cấu
tiểu thuyết Cửa biển chưa thật chặt chẽ.
Đọc tiểu thuyết Nguyên Hồng, người ta thường có cảm giác hơi nặng
nề. Đó là do lối miêu tả quá rườm rà, chi tiết về ngoại cảnh, do một số nhân
vật bị cường điệu về mặt tình cảm hoặc bị chìm đi trong những hồi ức lan
man về quá khứ. Nhà văn muốn dựng lại nhiều khuôn mặt, dáng vóc của
những kiểu người trong một thời kỳ lịch sử. Với một lối miêu tả chi tiết,
rậm rạp, với một mạch truyện phát triển chậm và bằng phẳng, anh muốn tái
hiện lại những hoàn cảnh môi trường rộng lớn, những phong tục sinh hoạt
của một thời đại.
Nhưng phản ánh một xã hội, một thời kỳ lịch sử, các nhà tiểu thuyết
đã vận dụng nhiều biện pháp: dựng một quy mô rộng với nhiều hoàn cảnh
môi trường, nhiều kiểu người như Balzac, đi sâu vào tâm lý như Flaubert,
hoặc kết hợp quy mô sử thi với chiều sâu tâm lý như Tolstoi hoặc cô đúc
trong từng mảng tinh chế rồi từ đó khái quát lên như Kafka. Trải ra trên
một bề rộng sử thi, đi vào chiều sâu tâm lý, lên cao phóng tầm mắt nhìn
toàn cảnh để đưa ra một cái nhìn khái quát tổng hợp có tính chất trí tuệ,
triết học... đều là những cố gắng muốn nắm bắt bản chất của hiện thực. Tiểu
thuyết hiện thực xã hội chủ nghĩa của chúng ta phải chăng có thể tổng hợp
cả ba cách nhìn như thế để phản ánh hiện thực phong phú, phức tạp của
thời đại mới.
***
Đã mấy chục năm nay, một ngày làm việc của Nguyên Hồng bắt đầu
từ gà gáy. Nhiều đêm một giờ hay hơn một giờ, anh đã thức giấc. Thức giấc
là phải đọc, phải viết.
