nghĩa của nông dân Yên Thế với hàng chục toán nghĩa quân của Đề Sặt, Bá
Phức, Thống Lịnh, Cai Cờ... trong đó những người có công đầu là Đề Nắm
(Lương Văn Nắm) và Đề Thám (còn gọi là Đề Dương, tức Hoàng Hoa
Thám). Trong Núi rừng Yên Thế (tập II), Đề Thám vẫn còn là tướng lĩnh
xuất sắc của Đề Nắm, có lẽ phải đến tập III, sau khi Đề Nắm bị giết vào
tháng tư năm 1892 thì Đề Thám mới trở thành thủ lĩnh tối cao của nghĩa
quân Yên Thế. Nguyên Hồng lấy quần chúng nhân dân làm nhân vật chính,
còn Đề Thám chỉ là nhân vật trung tâm.
Ngô Tất Tố tập trung miêu tả những chiến công của người anh hùng
Yên Thế, còn Nguyên Hồng muốn dựng lại toàn cảnh sinh hoạt xã hội thời
đó, nhất là vùng nông thôn, căn cứ của Đề Thám. Làng Trũng với những bà
cụ Bờ, mẹ Ngọ, mẹ Trọng, bác Tần gái, bà cụ Vá, bà cụ Đồ Mốc... đùm bọc
yêu thương lẫn nhau trong tình làng nghĩa xóm. Họ là những người nông
dân nghèo khổ, quanh năm quần quật một nắng hai sương và gia đình nào
cũng có mối thù không đội trời chung với thực dân Pháp. Số phận của họ
gắn bó với nghĩa quân, họ là hậu phương vững chắc, là lực lượng dự bị
hùng hậu của nghĩa quân Yên Thế.
Mấy chục năm ở ấp Cầu Đen, Nguyên Hồng đã đi khắp các vùng Nhã
Nam Yên Thế, vào các làng quê vùng núi, hỏi chuyện các bô lão, các nghĩa
quân còn sót lại xem có bòn đãi thêm được tý gì về thời Đề Nắm và Đề
Thám không? Và theo Anh Vũ, Nguyên Hồng còn một mình một xe đạp
thiếu nhi Liên Xô không phanh lên mãi vùng Tam Đảo, Vĩnh Phú, rồi Hà
Giang, Tuyên Quang, rồi về Quế Võ, quê Nguyễn Cao, lên Lục Nam hỏi
chuyện tích Cai Vàng, rồi lại về Hiệp Hòa tìm hiểu Ba Biền, sau đó lại đi
tiếp Yên Dũng, Tiên Sơn... Cho nên, hơn hẳn những người đã từng viết về
Đề Thám, Nguyên Hồng là "thổ công" của vùng Yên Thế, ông nắm rất
vững địa thế, địa lý, các đồn trại của nghĩa quân ở Cao Thượng, Hố Chuối.
"Đường bộ đi thẳng từ phủ Lạng Thương, Bắc Giang lên Cao Thượng
khoảng 13 cây số. Đường bộ đi tắt từ Bắc Ninh lên Cao Thượng qua các
vùng như Tam Tầng, Bích Động, Mỏ Thổ hay Núi Voi, Sàn Rãnh, Kháng
