chịu bóc lột thì không phải giờ làng mới nghe mà đã nghe nhà nước bảo hộ
và các quan các cụ khuyên hàng mấy mươi đời nay rồi. Chả cứ phải lúc
chiến tranh nhà nước mới lo nhiều việc, chi nhiều khoản, mà dân mới như
thế này. Ngay lúc trước, thời bình, gạo tám thơm bốn đồng một tạ, diêm
bảy xu một chục bao, muối một xu ăn hàng tháng, thì dân làng cũng chỉ
được ăn gạo hẩm, độn ngô, độn khoai, tháng ba ngày tám thì ăn cháo, ăn
rau má. Còn thuế lúc đó không phải một đồng năm hào như bây giờ mà
những hai đồng năm hào. Dệt được vài chục vuông vải đi chợ bán cũng
thuế. Bắt được giỏ cua ra tỉnh bán được vài ba xu thì mất một xu thuế. Nuôi
được con gà, bòn nhặt được rổ chè, chục na, mấy nải chuối ra bán, thì hàng
ba xu, bốn xu thuế. Rồi túng đói quá, cố bò ra các tỉnh Hải Phòng, Nam
Định thì thuế cư trú, thuế nước, thuế đèn. Đấy...! Ngay lúc thái bình nhà
nước bảo hộ dân làng cũng đã phải ăn đói mặc rét, phải đóng góp cùng kiệt
rồi...
Bao nhiêu năm nay đã như thế đấy. Vậy giờ dân làng đã đến bước
không còn cả gạo hẩm, ngô sắn đâu mà ăn độn, ăn đói nữa. Không còn tiền
đâu mà đóng được sưu cao thuế nặng nữa. Không còn quần áo đâu mà lột
ra cầm cố được nữa. Nhà nào ăn chắt để dành lắm, gặt hái trả công trả nợ
xong cũng chỉ còn được năm, bảy nồi thóc. Bố mẹ vợ chồng con cái chỉ
còn trông vào mỗi một chỗ thóc hai sương một nắng còn lại ấy để cầm hơi.
Thế mà lại không còn được giữ lấy. Thế mà lại còn phải bán đi, không có
mà bán thì bị khảo đá, cùm kẹp, tù tội. Dân phải bòn vét nốt mà bán, đến
nỗi giờ mười nhà thì chín nhà không còn lấy một bát gạo. Như thế dân làng
lấy gì mà ăn? Chả nhẽ lại ăn đất? Nhưng mà đất có ăn được thì cũng lại
chẳng giữ được. Vì bao nhiêu đất, hết nhà nước cướp đi cho các công sứ,
các nghị viên các chủ làm đồn điền làm mỏ, lại đến Nhật cướp để làm
trường bay, xây pháo đài. Chả bao nhiêu ruộng bãi thóc lúa, ngô khoai sắp
được ăn thì bị nhổ lên để giồng đay đấy như.
Còn bạo động để giữ lấy cho hàng trăm, hàng nghìn người, cho bố mẹ
anh em, vợ chồng con cái mình được sống thì sự bạo động này phàm ai là
