những thân hào hàng phố và cả những cò Tây, cũng chỉ bảo dò xét cho nó
mới ghê chứ. Cha cấm con, vợ giữ chồng, anh em đề phòng nhau, chủ thợ
ngăn ngừa người làm, tay sai chức dịch nay được tăng lương, mai được
thưởng phẩm hàm, kẻ buôn bán được độc quyền thứ này, bỏ thầu việc nọ,
kẻ trí thức được trọng vọng, vì nể. Một phần dân chúng cứ xô nhau mà tố
cáo, phá hoại mọi cuộc vận động, mọi cuộc tổ chức dù chỉ có tính chất xã
hội được cho phép hẳn hoi.
Bởi thế, khi được tin được tha, Minh đã mừng nhưng thấy trong giấy
ký phải giao trả về nguyên quán Nam Định và bị quản thúc ở đây, thì Minh
lại buồn và sợ vô cùng.
Minh bị tù rồi bị đưa đi an trí trên căng Bắc Mê, căng Phú Thọ, căng
Bá Vân, đã hơn ba năm, từ dạo Minh bỏ tỉnh này đi kiếm ăn rồi hoạt động
chính trị ở các nơi xa đã ngót mười năm. Thật không còn có một tí gì gọi là
căn bản để Minh sinh sống ở cái nơi quê hương ấy. Có chăng sự dính líu
chỉ làm Minh đau khổ vì những họ hàng, những kẻ quen thuộc, những tai
tiếng, tất cả đều sợ sệt, xa lánh và ruồng bỏ Minh trong một cảnh cô độc
như thú dữ, như yêu quái? Cứ mỗi tháng ngày mồng một và ngày mười lăm
Tây, Minh phải tự tay cầm cuốn sổ xanh dán một tấm hình chụp đeo số và
lăn tay lên trình sở Mật thám. Mỗi khi muốn ra khỏi tỉnh, bất cứ về việc gì,
Minh phải xin phép trước một tuần lễ và có được phép mới được đi. Nhưng
Minh cũng như hầu hết những người khác có sổ; chẳng bao giờ dám xin đi
đâu cả. Tất cả đều sợ nhỡ ra trong ngày mình vắng mặt mà ở chỗ mình đến
lại xảy ra những việc như phát truyền đơn, biểu tình hay bắt được sách báo
bí mật thì thôi không thể viện tình lý gì cãi được. Vả lại, bao năm giam cầm
tù đày trong bốn bức tường và ở một xó rừng còn chịu được nữa là... Vậy
về đến quê quán, được nghỉ ngơi, được ăn uống, thuốc thang tự do, được
vớt vát thêm ít năm sống, thì còn mong gì hơn nữa! Riêng Minh, Minh
được về với cái khí hậu đồng bằng, được có một việc làm nghiên cứu học
hành, Minh cũng muốn tỏ như là lòng biết ơn sự khoan hồng của Chính
phủ, của sở Mật thám nên Minh không xin gì đi đâu cả.
