mặt đầy sẹo băm sẹo chém, trông có vẻ uống máu người không tanh.
Nhưng mặc dù khác nhau một cách rất lạ lùng, tất cả vẫn thấy sao mà xanh
xám, tối tăm, như không còn là người đang sống, mà là những hồn ma,
bóng quỷ nào đang bị một sức tàn phá khủng khiếp xô cuốn đi, - một sức
mạnh của sự cai trị quyền hạn tuyệt đối và cũng nhẫn tâm độc ác tuyệt đối.
Tất cả những buồn thảm trĩu xuống tâm trí tôi ấy mỗi ngày như một
đen một đặc lại. Và càng đen đặc lại bao nhiêu lại càng làm tôi càng khao
khát cái khoảng trời sáng kia. A! Cái khoảng trời sáng trong những lúc tôi
tưởng xác thịt và tâm trí mình đã sập xuống, ngập đi, thì lại thấy nó trong
ngần, tươi mát, thắm ngát, vời vợi... Cái khoảng trời chỉ có tinh thần là bay
lên được, và chỉ có gội và thở với khoảng trời này thì mới còn tình yêu, sức
sống, mới thêm tình yêu, sức sống.
Nghĩa là tôi phải học, phải học. Nếu như sự đói khổ của tôi là một, thì
tôi phải học gấp đôi. Cứ thế, chỉ có thế. Không có tiền học thầy dạy thành
buổi hẳn hoi cũng như không có tiền học hàm thụ, thì tôi tự học, tìm các
cách để có sách báo mà học, mà đọc. Chính vì phải lấy sách báo thay cơm,
và đọc sách báo không những chỉ thay sự ăn uống mà còn thay nhiều thứ,
thêm cho mình nhiều thứ, nên tôi càng cồn cào da diết khi nghĩ đến cái hòm
sách để làm con tin ở ngõ Tây cụt. Ngoài mấy cuốn được vợ chồng lão chủ
nhà chiểu tình bớt lại, như là cuốn tự vị đã cũ nát với tập vở làm luận Pháp
văn năm xưa mà tôi đã thấy ngây ngô xoàng xĩnh quá chừng, tôi còn giữ lại
được tập báo Bạn của tuổi trẻ hiếu học (1)cũng mua từ năm xưa, tôi đã
nghiền đến ngấy rồi phần làm văn. Bởi vậy càng thấy không thể mượn
được ai, không thể tìm đâu ra thêm sách, tôi lại càng như sắp phát cuồng vì
nhớ tiếc và lo lắng cho cái hòm sách báo của tôi.
-----
(1) Amis de la jeunesse studieuse.
