Tôi không như ngày năm xưa bị tù, mỗi khi chợt nghĩ đến tuổi ấu thơ
và quê hương, tôi đã bưng mặt khóc, ngay dưới gốc cây, ngay bên vệ cỏ,
bên cạnh cái xe bò rác tôi cầm càng, và vội vội vàng vàng lấy cánh tay lấy
vạt áo chùi nước mắt thấy người đi qua. Nhưng lại buồn đau hơn.
Ơi! Những mái ngói rộng, những cửa kính, những bàn lim, những bản
đồ rực rỡ, những bảng đen, những thước gỗ, những bụi râm bụt, ô rô gai
góc um tùm, những gốc bàng, gốc sấu quý như những cây trong vườn Địa
đàng. Ơi! Những "trong đầm gì đẹp bằng sen", "Ai bảo chăn trâu là khổ"...
"Đêm qua ra đứng bờ ao, trông cá cá lặn trông sao sao mờ", "Lẳng lặng mà
nghe nó chúc nhau"... "Chiều giời bảng lảng bóng hoàng hôn"... Ơi! Những
Alphonse Daudet, Victor Hugo với Buổi học cuối cùng, Đại dương đêm tối,
những Jean Jacques Rousseau, Diderot, Voltaire, Saint Zust, Marat,
Robespierre, Danton với những Tự do, Bình đẳng, Bác ái và Cách mạng
1789! Ơi! Những Ngô Quyền, Bạch Đằng giang, Đinh Tiên Hoàng, Hoa
Lư, Lý Thường Kiệt, Nam quốc sơn hà Nam đế cư, Trần Hưng Đạo, Hịch
tướng sĩ, Lê Lợi, Nguyễn Trãi, Lê Lai, Bình Ngô đại cáo, Quang Trung,
Ngọc Hân, Ngọc Hồi, Bồ Đề, Đống Đa... Ơi! Những thầy giáo, đặc biệt là
thầy dạy lớp năm, thầy dạy lớp nhì năm thứ nhất, và thầy dạy lớp nhất lớp
cuối cùng của ta. Nhà trường hỡi! Ta không còn được đến ngồi dưới mái
ngói rộng, bên cạnh cái bàn lim của ngươi mà trông lên bục của các thầy
dạy, rồi nghỉ ngơi nô nghịch hay mơ mộng suy tưởng trong những bụi cây,
dưới gốc bàng, gốc sấu của ngươi nữa. Vĩnh biệt ngươi, xin vĩnh biệt
ngươi.
Tất cả những hình ảnh trên đây lại trở lại trong tâm trí tôi. Tôi đã đi,
đầu cúi cúi, nhưng mắt vẫn ngước nhìn khoảng không ở đằng trước. Từng
cơn gió lạnh vô cùng và vô tận táp vào mặt tôi. Tôi lại chợt bắt lấy cái ý
nghĩ: "Hay ta cứ trở về Nam Định, cứ trở về cái tỉnh chôn rau cắt rốn, quê
hương của ông cha kia!".
