***
Tôi lại viết như kiểu ở trại giam và khi về quản thúc ở Nam Định.
Lúc tôi lấy cái va li làm bàn. Lúc tôi cuộn chặt cái chăn kê thêm sách
báo, mở rộng tờ báo to có bìa cứng làm mặt bàn. Lúc tôi lấy thúng đồ khâu
và thuốc men của nhà tôi độn thêm sách báo, và viết trên cái mẹt đậy thúng.
Còn chỗ viết thì trên giường, dưới đất, bên liếp vách, cạnh bậc cửa, tùy
theo thời tiết và chỗ ở.
Chúng tôi ở nhờ. Một dạo nhờ nhà N. trên làng Đề Cầu huyện Thuận
Thành Bắc Ninh. Sau dọn xuống xóm Đạo làng Đình Tổ huyện Văn Lâm
Hưng Yên. Mẹ tôi và nhà tôi gánh nón đi bán các chợ Cầu Nôm, chợ Hè,
chợ Huyện gần đấy. Vốn liếng cụt dần. Tất cả dây chuyền, hoa tai và nhẫn
cưới của nhà tôi đã đem giả lại hiệu để lấy tiền làm vốn. Nghe nói thì giá
vàng cao lắm, vậy mà không hiểu sao bọn đồ của chúng tôi lại chỉ được có
hơn trăm bạc. Ấy là mua của hiệu Khách lại trả cũng hiệu Khách. Trả của
chính hiệu mình đánh vàng mà sao lại trừ vẩy hàn, trừ hao mòn mất nhiều
thế này, và lại chỉ được giá thế này?! Mấy bản thảo tiểu thuyết và truyện
ngắn của tôi đưa cho mấy nhà xuất bản quen trầy trật lắm mới được tiền.
Nhưng lần năm mươi đồng, lần ba mươi đồng, quanh quẩn thế nào lúc ra
sách tính tiền nhuận bút thì mình đã ký vay nhiều hơn. Nghĩa là mình còn
nợ và lại nợ!
Chúng tôi sinh cháu trai đầu lòng. Bà đẻ vợ tôi đã bỏ cả nhà ở quê
mình Nam Định về quê chồng Sơn Tây mà đến bế con cho chúng tôi. Hai
bà nội, ngoại càng thương, càng quý, càng chăm cháu bao nhiêu thì tôi
càng... lo bấy nhiêu.
Đúng sau vụ mùa năm 1944 ấy, nhà tôi vét bồ còn được một thúng
thóc, và kiểm đi kiểm lại mãi gánh nón chỉ còn được hai mươi cái nón lá
vàng đồng mốt, đồng hai một cái, năm sáu cái nón lá trắng, đồng ba, đồng
tư một cái và ba bốn cái áo tơi cũng chỉ hơn đồng một cái. Lúc này thóc
